Goya – De slaap van de rede baart monsters

Een paar vragen over het gebruik van ‘rationeel’ en ‘irrationeel’, ‘rationaliteit’ en ‘irrationaliteit’.

1. Ik begrijp vaak niet wat mensen bedoelen die iets ‘rationeel’ of ‘irrationeel’ vinden. Is de atheïstische levensbeschouwing rationeel? Kan een verlangen irrationeel zijn? En gedrag? Kan zo’n oordeel gelden voor levenskeuzes, vertrouwen, liefde, rebellie?
2. Ik doel hier op het betrekkelijk gewone, dagelijkse spraakgebruik, inclusief het spraakgebruik dat gehanteerd wordt in recensies, columns en beschouwingen in serieuze culturele tijdschriften en landelijke dagbladen.
3. Kan iemand die zijn mond stijf dicht houdt, die nooit iets zegt, die volhardt in stilzwijgen, ooit irrationeel zijn? Is strijdigheid tussen wat je doet en wat je zegt een criterium om iemand ‘irrationeel’ te noemen?
4. Ik moet het huishouden doen, maar ik ga badmintonnen met de buurvrouw. Ben ik nu irrationeel? Ik wil eigenlijk graag badmintonnen met de buurvrouw, maar ik doe het huishouden, want mijn plichtsbesef is sterker. Ben ik nu rationeel?
5. Een vriend is overleden. Ik ben geen lid van een kerk. Ik steek een kaarsje op. Ben ik nu irrationeel? Ik ben wel lid van een kerk. Ik steek een kaarsje op. Ben ik nu dan irrationeel? Ik ben atheïst. Ik spot met de kaarsenpraktijk. Ben ik rationeel?
6. Hebben ‘rationeel’ en ‘irrationeel’ te maken met de geldigheid van een oordeel? Of met de logica van de redenering? Of slaan die begrippen alleen op de neiging om al of niet te beredeneren wat je wilt of kunt, wat je niet mag, of wat je zou moeten?
7. Of hebben de begrippen ‘rationeel en ‘irrationeel’ alleen geldigheid in het domein waar wordt vastgesteld wat waar is, juist is, correct? Zijn er ook dingen die zich aan zulk een vaststelling onttrekken, waarbij die begrippen niet geldig zijn?
8. Als schilder exploreer ik het irrationele – wat doet iemand eigenlijk die dat zegt? Is het zoeken naar harmonie, schoonheid, evenwicht irrationeel? Kan het nastreven van disharmonie rationeel zijn? Kan het schilderen zelf (ir)rationeel zijn?
9. Is een droom (ir)rationeel? En een sprookje? Of geldt dat oordeel alleen voor bewuste, gearticuleerde en aan anderen meegedeelde beschouwingen?
10. Wordt het liefdesspel tussen man en vrouw irrationeel als er geen kinderen (meer) uit voort kunnen komen? Is dansen irrationeel? Grapjes maken? Plagen? Zelfmoordgedachten hebben?
11. 

    Fête de la Raison (1793)

    Is het optimaliseren van een productieproces rationeel? Of is het nadenken daarover (al of niet) rationeel? Zijn de opbrengsten van de productie van belang om te besluiten of de uitkomst van de optimalisering rationeel is?

12. Ik optimaliseer een productieproces. Is daarbij de verwaarlozing van het milieu-aspect (of enig ander aspect) irrationeel? Kan de verwaarlozing van dat aspect op zeker moment misschien irrationeel worden? Na het rapport van de Club van Rome?
13. Ik rook. Ik erken dat dat ongezond is. Ben ik nu irrationeel? Waarom dan, want ik streef niet naar een gezond leven. Ik rook niet. Ik ben een fanatieke antirook-activist.  Kan onmatigheid in het activisme mijn gedrag irrationeel maken?
14. Kun je als mens zelfdestructief zijn, handelen dwars tegen je eigen belang in? Zou je het als zelfdestructief gepercipieerde gedrag ook rationeel kunnen noemen? Wie stelt dat belang eigenlijk vast?
15. Mag ik alleen beweringen die op een rigoureuze natuurwetenschappelijke manier experimenteel getoetst kunnen worden, en ook langs die weg bevestigd zijn, rationeel noemen?
16. Moet een zin waarvan gezegd wordt dat deze een (ir)rationele boodschap overbrengt een equivalent van een wiskundige operator bevatten, een woordje als dus of daarom, een bewering als ‘is gelijk aan’?
17. Worden er eisen gesteld aan de begripsomschrijving van de elementen van een bewering? Komt een bewering over menselijk (on)geluk of over intelligentie of over ‘geschiktheid voor een baan’ überhaupt in aanmerking voor de kwalificatie ‘(ir)rationeel’?

Zelf gebruik ik die begrippen meestal alleen om een oordeel te geven over de vraag of de gekozen middelen geschikt zijn om een vooraf gesteld doel te bereiken. Voor andere zaken voldoen in mijn ogen andere begrippen beter.

Ik was dit artikeltje begonnen als een Twitter-draadje. Maar daarvoor lijkt het resultaat me ongeschikt.