De dichter Georg Trakl (1887-1914) was een Oostenrijks dichter die overrompelende verzen schreef met een expressionistische vorm en toon. (Ik laat de hyperlink wijzen naar het Duitse Wikipedia-artikel, want het Nederlandse artikel is bar slecht en klinkt bovendien te vertaald.)
Voor een klein overzichtje van wat het ‘expressionisme’ betekende voor de lyrische dichtkunst, verwijs ik eveneens naar een Duits Wikipedia-artikel: Expressionismus (Literatur), onder het subkopje Lyrik.
Trakl groeide betrekkelijk gelukkig op in een groot gemengd luthers/katholiek gezin, maar bezat een zwaarmoedige aard. De beroemde filosoof van taal en logica Ludwig Wittgenstein heeft hem een tijdlang ondersteund met een financiële toelage. Hij was enigszins religieus in christelijke zin, zij het volstrekt onorthodox, maar zijn oog voor schuld en zonde was aanmerkelijk groter dan zijn besef van verlossing: hij is op 27-jarige leeftijd aan een overdosis cocaïne overleden.
In de titel van dit gedicht komen de begrippen ‘herfst’ en ‘ziel’ samen, twee begrippen die vaak voorkwamen in Trakls gedichten: het najaar resoneerde het best met zijn geestelijke toestand, en de ziel met zijn pijnigingen was een van zijn hoofdthema’s.
Het gedicht heeft vier strofen met regels die zeven (staand of mannelijk rijm) of acht (slepend of vrouwelijk rijm) lettergrepen kennen. Het metrum is trochaeïsch, dat wil zeggen dat het een afwisseling van beklemtoonde en onbeklemtoonde lettergrepen heeft en begint met een beklemtoonde lettergreep. (De meeste Nederlandse gedichten zijn jambisch en beginnen dus met een onbeklemtoonde lettergreep.)
Het rijm van elke strofe is abba – waarbij de a-rijmen staand zijn en de b-rijmen slepend. Ik heb soms een halfrijm toegepast waar in het origineel een volrijm werd gebruikt.
Dit gedicht is geschreven in augustus 1913, nadat hij een tijd vaak wel gelukkig, maar soms ook angstig had doorgebracht met vrienden als Karl Kraus, Adolf Loos und Bessie Bruce in Venetië.
In elke strofe staat een kleur centraal: bruin (herfstig), zwart (somber), blauw (afgezonderd), rood (pijnlijk).
Geluidsopname van de vertaling – Arie Sonneveld
——————————————————————————————————————————-
Vertaling:
Herfstziel (2e versie)
Jachtgeroep, geblaf om bloed; achter kruis en bruine heuvel schittert zacht de waterspiegel, schreeuwt de havik schel en luid.
Boven stoppelveld en pad siddert reeds een inktzwart zwijgen; pure hemel tussen twijgen; slechts de beek vloeit stadig af.
Dra ontglipt ons vis en wild. Blauwe ziel, dit duister dwalen, maakte ons eenzaam, telkenmale. Avond wisselt zin en beeld.
Eenvoud, goedheid – brood en wijn, God in uw clemente handen legt de mens het duister einde, alle schuld en rode pijn.
Origineel:
Herbstseele (2. Fassung)
Jägerruf und Blutgebell; Hinter Kreuz und braunem Hügel Blindet sacht der Weiherspiegel, Schreit der Habicht hart und hell.
Über Stoppelfeld und Pfad Banget schon ein schwarzes Schweigen; Reiner Himmel in den Zweigen; Nur der Bach rinnt still und stad.
Bald entgleitet Fisch und Wild. Blaue Seele, dunkles Wandern Schied uns bald von Lieben, Andern. Abend wechselt Sinn und Bild.
Rechten Lebens Brot und Wein, Gott in deine milden Hände Legt der Mensch das dunkle Ende, Alle Schuld und rote Pein.
De dichter Paul Celan (1920-1970) was een duitstalige jood die in Tsjernivtsi – toenmalig Roemenië, tegenwoordig Oekraïne – werd geboren. Hij wordt beschouwd als een van de grootste lyrische dichters van het Duitse taalgebied. Zijn ouders werden door de nazi’s vermoord. Zelf maakte hij in Parijs in 1970 een einde aan zijn leven.
Het gedicht Todesfuge is een van de beroemdste gedichten uit zijn oeuvre. Het is overduidelijk een Holocaust-gedicht met een bezwerende toon, en het maakt gebruik van een obsessieve herhaling van zinsneden. Een fuga is een muziekvorm waarin ook bepaalde muzikale frasen op wisselende toonhoogten herhaald worden.
In het gedicht wordt zwarte melk gedronken, op alle tijden van de dag, en het is niet overdreven om te vermoeden dat het de bedoeling is dat je als lezer of toehoorder het gevoel krijgt dat er hier wordt gekokhalsd.
In het gedicht wordt een kampcommandant opgevoerd die kennelijk diepe gevoelens heeft voor een hoogblonde germaanse dame die luistert naar de naam Margarete, terwijl tezelfdertijd een joodse dame met de naam Sulamith wordt ontmenselijkt en vermoord.
Anselm Kiefer, Dein aschenes Haar Sulamith, 1981 (copyright Kröller Müller Museum)
De donkerte, de zwarte lucht die schemert naar Duitsland, is een beeld voor de rook die de schoorsteen van het moordcrematorium verlaat. De scène die wordt opgeroepen is een beeld van joodse gevangenen die een graf graven terwijl andere gevangenen daarbij geestdriftig dienen te musiceren terwijl de bruut zelf hen met zijn honden opjaagt en hoont.
Hier is een geluidsfragment waarin Paul Celan zijn gedicht zelf (heel mooi) voordraagt.
Er zijn geen leestekens, maar ik denk niet dat iemand daarover hoeft te struikelen. Het geeft een effect van grote wanhopige koortsachtigheid, met twee wegstervende slotzinnen.
Margarete is een verwijzing naar de blonde Gretchen in Goethes Faust. Sulamith is een joodse naam en zij komt voor in Hooglied 6:13 (SV): “Keer weder, keer weder, o Sulammith! Keer weder, keer weder, dat wij u mogen aanzien. Wat ziet gijlieden de Sulammith aan? Zij is als een rei van twee heiren.”
Het gedicht heeft Anselm Kiefer geïnspireerd tot verschillende kunstwerken, waarvan er één hierboven is afgebeeld.
Een collega-twitteraar die zich op dat forum Maarten Devant noemt, heeft me onlangs uitgedaagd om dit gedicht te vertalen. Dank – die uitdaging heb ik aangenomen.
Het oorspronkelijke Duitse gedicht verscheen in 1948, in Celans eerste gedichtenbundel Der Sand aus den Urnen. Het is niet precies bekend wanneer Celan het schreef, waarschijnlijk ergens in 1945.
Geluidsopname
Geluidsopname van de vertaling – Arie Sonneveld
Vertaling:
Doodsfuga
Zwarte melk van de vroegte wij drinken die ‘s-avonds wij drinken die ’s-middags en ’s-morgens wij drinken die ‘s-nachts wij drinken en drinken wij delven een graf in de luchten daar lig je wat minder benauwd In het huis woont een man die speelt met de slangen die schrijft die schrijft als het duistert naar Duitsland jouw goudblonde haar Margarete
Hij schrijft het en opent de deur en er fonkelen sterren hij fluit dan zijn honden nabij hij fluit dan zijn joden tevoorschijn laat delven een graf in de aarde hij beveelt ons zweep je nu op tot de dans
Zwarte melk van de vroegte wij drinken die ‘s-nachts wij drinken die ’s-middags en ’s-morgens wij drinken die ‘s-avonds wij drinken en drinken In het huis woont een man die speelt met de slangen die schrijft die schrijft als het duistert naar Duitsland jouw goudblonde haar Margarete jouw asgrauwe haar Sulamith wij delven een graf in de luchten daar lig je wat minder benauwd
Hij roept steek dieper de grond in ja jullie en jullie anderen zing maar en speel hij grijpt in zijn koppel naar ijzer en zwaait het zijn ogen zijn blauw steek dieper die spaden ja jullie en jullie anderen zweep weer op tot de dans
Zwarte melk van de vroegte wij drinken die ‘s-nachts wij drinken die ’s-middags en ’s-morgens wij drinken die ‘s-avonds wij drinken en drinken in het huis woont een man jouw goudblonde haar Margarete jouw asgrauwe haar Sulamith hij speelt met de slangen
Hij roept speel de dood lekker lokkend de dood is een meester uit Duitsland hij roept strijk donkerder nog die violen dan stijg je als rook in de lucht dan heb je een graf in de wolken daar lig je wat minder benauwd
Zwarte melk van de vroegte wij drinken die ‘s-nachts wij drinken die ’s-middags de dood is een meester uit Duitsland wij drinken die ’s-avonds en ’s-morgens wij drinken en drinken de dood is een meester uit Duitsland zijn oog schittert blauw hij treft je met kogels van lood hij raakt je dan rauw in het huis woont een man jouw goudblonde haar Margarete hij stuurt dan zijn honden recht op ons af hij schenkt ons een graf in de lucht hij speelt met de slangen en droomt met dwang de dood is een meester uit Duitsland
jouw goudblonde haar Margarete jouw asgrauwe haar Sulamith
Origineel:
Todesfuge
Schwarze Milch der Frühe wir trinken sie abends wir trinken sie mittags und morgens wir trinken sie nachts wir trinken und trinken wir schaufeln ein Grab in den Lüften da liegt man nicht eng Ein Mann wohnt im Haus der spielt mit den Schlangen der schreibt der schreibt wenn es dunkelt nach Deutschland dein goldenes Haar Margarete
er schreibt es und tritt vor das Haus und es blitzen die Sterne er pfeift seine Rüden herbei er pfeift seine Juden hervor läßt schaufeln ein Grab in der Erde er befiehlt uns spielt auf nun zum Tanz
Schwarze Milch der Frühe wir trinken dich nachts wir trinken dich morgens und mittags wir trinken dich abends wir trinken und trinken Ein Mann wohnt im Haus der spielt mit den Schlangen der schreibt der schreibt wenn es dunkelt nach Deutschland dein goldenes Haar Margarete Dein aschenes Haar Sulamith
wir schaufeln ein Grab in den Lüften da liegt man nicht eng
Er ruft stecht tiefer ins Erdreich ihr einen ihr andern singet und spielt er greift nach dem Eisen im Gurt er schwingts seine Augen sind blau stecht tiefer die Spaten ihr einen ihr anderen spielt weiter zum Tanz auf
Schwarze Milch der Frühe wir trinken dich nachts wir trinken dich mittags und morgens wir trinken dich abends wir trinken und trinken ein Mann wohnt im Haus dein goldenes Haar Margarete dein aschenes Haar Sulamith er spielt mit den Schlangen
Er ruft spielt süßer den Tod der Tod ist ein Meister aus Deutschland er ruft streicht dunkler die Geigen dann steigt ihr als Rauch in die Luft dann habt ihr ein Grab in den Wolken da liegt man nicht eng
Schwarze Milch der Frühe wir trinken dich nachts wir trinken dich mittags der Tod ist ein Meister aus Deutschland wir trinken dich abends und morgens wir trinken und trinken der Tod ist ein Meister aus Deutschland sein Auge ist blau er trifft dich mit bleierner Kugel er trifft dich genau ein Mann wohnt im Haus dein goldenes Haar Margarete er hetzt seine Rüden auf uns er schenkt uns ein Grab in der Luft er spielt mit den Schlangen und träumet der Tod ist ein Meister aus Deutschland
dein goldenes Haar Margarete dein aschenes Haar Sulamith
The Hidden Law 
