Ronald Stuart Thomas (1913-2000) was een Welshe dichter die (meestal) in het Engels schreef. Hij was een anglicaans priester die getrouwd was met de schilder Mildred Eldridge (1909-1991).
[Deze intro kunt u verder overslaan, als u al eerder mijn vertalingen van R.S. Thomas onder ogen hebt gehad. Het nieuwe deel begint met de woorden: Het door mij vertaalde gedicht …]
R.S. Thomas was een enigszins zonderlinge, eenzelvige figuur, een groot liefhebber van het vaak desolate Welshe landschap, een vogelkenner, vaak in verzet tegen een tijdgeest die meer waarde hechtte aan materiële luxe en lichamelijk genot dan aan de geestelijke zaken waar het – in zijn visie – werkelijk om ging. John Betjeman en Kingsley Amis waren bewonderaars. Seamus Heaney hield in 2001 een herdenkingsrede in Westminster Abbey (vertaling via de link beschikbaar).
Hij schreef veel religieuze poëzie. Volgens Christopher Morgan, de schrijver van R.S.Thomas: Identity, Environment, Deity (Manchester University Press, 2003, p.150-151; het boek is via de link online beschikbaar), maakte Thomas een ontwikkeling door van een mythische, deïstische religiositeit naar een houding die in de theologie wel wordt aangeduid met het begrip via negativa – de weg van de ontkenning. Dit is een spirituele houding waarin de relatie met een alomtegenwoordige God die de grond van ons bestaan is (in tegenstelling tot een veraf zijnde Schepper-God), wordt gevonden door zich te concentreren op afwezigheid en gemis.
In een treffend filmpje uit 1996 dat Bloodaxe Books beschikbaar heeft gemaakt – hier raadpleegbaar – zegt Thomas (vanaf 4’18”):
“Mocht er sowieso later nog aan mij gedacht worden, dan zal dat wel zijn om de intensiteit van een paar gedichten die ik heb geschreven. Maar, los van de gedichten, als mens hoop ik dat m’n voorbeeld van iemand die ervan hield buiten te zijn, die hield van de aardse dingen, en die het talent had meegekregen om ze niet alleen te horen maar ook te zien, voor anderen een zeker nut heeft gehad.”
Het door mij vertaalde gedicht behandelt de Werdegang van een theologische vraag: was Jezus een gewoon mens of was hij de Zoon van God. Het traditioneel-christelijke antwoord op die vraag is dat Jezus allebei was, en allebei tegelijkertijd: God incarneerde in Jezus, God werd mens. En het goddelijke kind werd niet verwekt door de mens Jozef, maar door de Heilige Geest. Het is natuurlijk hoogst raadselachtig hoe dat kan, en daarom spreken we in dit verband van een geloofsmysterie.
Mysteriën hebben iets onbevredigends voor het intellect, reden waarom de geest vaak rusteloos blijft zoeken naar een oplossing die de tegenstellingen wegneemt. Dit is het uitgangspunt van dit gedicht.
Athene belichaamt de oorsprong van onze intellectuele beschaving, onze filosofische traditie. De beeldhouwwerken van de klassieke oudheid zijn blind (ze zijn het soms in esthetische zin ook letterlijk, alsof er schellen voor hun ogen zitten), en de blindheid van het onbezielde materiaal waaruit het beeld is opgetrokken, is ook het joods-christelijke argument om geen beelden te aanbidden: die beelden leven niet, en ze zijn tot niets in staat.
Jeruzalem belichaamt de religieuze traditie. Het was de zetel van de joodse godsdienst, en de Olijfberg lag net ten oosten van Jeruzalem – het christelijke Kruis stond aan de voet van die berg.
De alchemisten probeerden het onmogelijke: ze wilden goud maken uit andere elementen. De grote vraag die het onderwerp vormt van dit gedicht is peinzend boven hun streven blijven hangen. Je mag aannemen – en dat is R.S. Thomas in optima forma – als een kwalijke damp.
Thomas slaagt er in om dit gedicht te laten zingen, ondanks het weerbarstige, voor moderne geesten onaanvaardbare onderwerp.
De vorm is betrekkelijk vrij. De regels gaan door middel van enjambementen in elkaar over. Er is een sterk ritme, er zijn fraaie beelden, maar er is niet veel rijm.
Het gedicht werd gepubliceerd in de bundel Laboratories of the Spirit (1975).
Geluidsopname:
Geluidsopname van de vertaling – Arie Sonneveld
Vertaling:
Het vraagstuk
Er bestond een vraagstuk. De geest overwoog het; het lichaam vermaakte zich in de zon. Berg het weg, berg het weg fluisterde de wind. De geest dommelde. Zeven rijken verdwenen onder opgewaaid zand. Een volk verhief zich in Athene; het vraagstuk was hen erkentelijk, maar hun blinde beelden konden het niet wegkijken. Zoon van God of Zoon des Mensen? Te Jeruzalem kreeg het vraagstuk een nieuwe vorm. Het Kruis gaf z’n uitgemergelde antwoord aan de Heidenen. In zijn schaduw verbleekten hun beenderen. De filosofen kerstenden hun uitgangspunt. Het vraagstuk hing rustig boven de kelders van de alchemisten.
Origineel:
The Problem
There was this problem. The mind contemplated it; the body amused itself in the sun. Put it by, put it by, the wind whispered. The mind dozed. Seven empires went under the blown sand. A people stood up in Athens; the problem recognized them, but was not to be outstared by their blind sculpture. Son of God or Son of Man? At Jerusalem the problem was given a new shape. The Cross offered its gaunt solution to the Gentiles. Under its shadow their bones whitened. The philosophers christened their premise. The problem reposed over the cellars of the alchemists.
Ronald Stuart Thomas (1913-2000) was een Welshe dichter die (meestal) in het Engels schreef. Hij was een anglicaans priester die getrouwd was met de schilder Mildred Eldridge (1909-1991).
[Deze intro kunt u verder overslaan, als u al eerder mijn vertalingen van R.S. Thomas onder ogen hebt gehad. Het nieuwe deel begint met de woorden: Het door mij vertaalde gedicht …]
R.S. Thomas was een enigszins zonderlinge, eenzelvige figuur, een groot liefhebber van het vaak desolate Welshe landschap, een vogelkenner, vaak in verzet tegen een tijdgeest die meer waarde hechtte aan materiële luxe en lichamelijk genot dan aan de geestelijke zaken waar het – in zijn visie – werkelijk om ging. John Betjeman en Kingsley Amis waren bewonderaars. Seamus Heaney hield in 2001 een herdenkingsrede in Westminster Abbey (vertaling via de link beschikbaar).
Hij schreef veel religieuze poëzie. Volgens Christopher Morgan, de schrijver van R.S.Thomas: Identity, Environment, Deity (Manchester University Press, 2003, p.150-151; het boek is via de link online beschikbaar), maakte Thomas een ontwikkeling door van een mythische, deïstische religiositeit naar een houding die in de theologie wel wordt aangeduid met het begrip via negativa – de weg van de ontkenning. Dit is een spirituele houding waarin de relatie met een alomtegenwoordige God die de grond van ons bestaan is (in tegenstelling tot een veraf zijnde Schepper-God), wordt gevonden door zich te concentreren op afwezigheid en gemis.
In een treffend filmpje uit 1996 dat Bloodaxe Books beschikbaar heeft gemaakt – hier raadpleegbaar – zegt Thomas (vanaf 4’18”):
“Mocht er sowieso later nog aan mij gedacht worden, dan zal dat wel zijn om de intensiteit van een paar gedichten die ik heb geschreven. Maar, los van de gedichten, als mens hoop ik dat m’n voorbeeld van iemand die ervan hield buiten te zijn, die hield van de aardse dingen, en die het talent had meegekregen om ze niet alleen te horen maar ook te zien, voor anderen een zeker nut heeft gehad.”
Het door mij vertaalde gedicht is niet moeilijk te begrijpen. Het beschrijft hoe moeilijk het is om onze eenzaamheid onder ogen te zien. De beeldspraak van de vermiste reiziger maakt het extra navrant.
De vorm is betrekkelijk vrij, al is het ritme dwingend, en is het aantal lettergrepen per regel vrij klein.
Je kunt je afvragen wie dat zijn, ‘all those waiting at life’s window’. Ik denk dat het een formulering is die alle mensen insluit die op een of andere manier leven in het besef dat ze eerder toeschouwer zijn dan deelnemer, het besef dat ze nooit zullen behoren tot de kring van vrolijke, goedgemutste, elkaar omhelzende winnaars van een televisie-quiz.
Maar ik geef mijn mening voor een betere.
Het gedicht is gepubliceerd in de bundel Laboratories of the Spirit (1975).
Geluidsopname:
Geluidsopname van de vertaling – Arie Sonneveld
Vertaling:
Het woord
Daar kwam een pen, en de godheid sprak: ‘Schrijf op wat het betekent mens te zijn.’ En mijn hand zweefde lang boven de lege bladzij,
totdat er zich, als voetafdrukken van de vermiste reiziger, letters vormden op het nog onbeschreven blad, en wat ik uitschreef was het woord ‘eenzaam’.
En mijn hand bewoog om het te wissen; maar de stemmen van de tallozen die wachten bij het raam des levens riepen luide: ‘Het is waar.’
Origineel:
The Word
A pen appeared, and the god said: ‘Write what it is to be man.’ And my hand hovered long over the bare page,
until there, like footprints of the lost traveller, letters took shape on the page’s blankness, and I spelled out the word ‘lonely’.
And my hand moved to erase it; but the voices of all those waiting at life’s window cried out loud: ‘It is true.’
De dichter Wystan Hugh Auden (1907-1973) is een van de grootste twintigste-eeuwse dichters in het Engelse taalgebied. Hij stamde uit een anglicaans middle class milieu, studeerde in Oxford, werd al snel de centrale figuur van een groep dichters in de jaren dertig – Louis MacNeice, Stephen Spender, Christopher Isherwood, John Betjeman – was zich al vroeg bewust van zijn dichterlijke roeping, gebruikte Freud in zijn beginjaren, Marx in de jaren die erop volgden, en keerde op middelbare leeftijd terug naar de christelijke levensovertuiging die hij al van kindsbeen aan kende.
De naam van deze website – The Hidden Law – is vernoemd naar een gedicht van Auden. Elders kunt u veel meer door mij vertaalde gedichten met hun origineel aantreffen.
Het hier vertaalde gedicht is een ode, een lofdicht, een eerbetoon aan middeleeuwse voorgangers, van wie Auden in de openingsregel Geoffrey Chaucer, William Langland, Gavin Douglas en William Dunbar noemt. De laatste twee zijn Schotten en traden op in de late middeleeuwen.
Het gedicht is betrekkelijk vrij van vorm, maar is fraai en precies van taal, en het kent enkele mooie wendingen en een – naar mijn smaak – sterk slotakkoord – waarbij de alliteraties opzet zijn en deel uitmaken van het eerbetoon aan de middeleeuwers.
Met de Gorgonen, enkelvoud Gorgo, worden in de Griekse mythologie Medusa, Stheno en Euryale bedoeld, dochters van de zeegoden Phorcys en Ceto. Zij werden voorgesteld als vrouwen, soms met slagtanden, handen van brons, gouden vleugels en slangen in plaats van haren. Iedereen die hen aankeek werd veranderd in steen.
Een kleine kritische noot: Auden was meer een man van het woord dan een natuuraanbidder, en de judasboom zoals ik die ik ken (ik heb er een in mijn tuin) bloeit ergens in april.
Geluidsopname:
Geluidsopname van de vertaling – Arie Sonneveld
Vertaling:
Ode aan de middeleeuwse dichters
Chaucer, Langland, Douglas, Dunbar, met al jullie naamloze broeders, hoe slaagden jullie er in zonder anaesthesie of slangetjes, en dagelijks geteisterd door heksen, tovenaars,
melaatsen, De Heilige Stoel, uitheemse huursoldaten die alles platbranden, om toch zo blijmoedig te schrijven, zonder gekke bekken of zelfbevlogenheid? Langdradig kon je zijn – maar nooit vulgair,
schunnig maar niet vunzig, met rauwe schimpdichten die je puur voor je genoegen leest, terwijl onze makers, omringd door elk denkbaar creatuurlijk gerief, immuun, naar ze denken, voor elk bijgeloof,
zelfs op hun best vaak gemelijk zijn of lekker stoutig, versteend door hun gorgonen-ego. We vragen het ons vaak af, maar ik geloof dat niemand echt zeggen kan waarom jong en oud
toch zo’n afkeer hebben van onze tijd. Want zonder die zielloze apparaten konden jullie mijn boekenplanken niet bevolken, niet klaar staan om m’n oor te strelen, kloekend als een hen over mijn arme vlees: ik zou dolgraag juist nu
verzen voortbrengen die de lof zingen van een donderende joviale junimaand als de judasboom in bloei staat, maar word tegengehouden door het besef dat die van jullie zo veel beter zouden zijn.
[Omdat het inspringen van regels in WordPress te moeilijk voor mij is, druk ik hierbij ook een afbeelding af met de juiste regelopmaak.]
Origineel:
Ode to the Medieval Poets
Chaucer, Langland, Douglas, Dunbar, with all your brother Anons, how on earth did you ever manage, without anaesthetics or plumbing, in daily peril from witches, warlocks,
lepers, The Holy Office, foreign mercenaries burning as they came, to write so cheerfully, with no grimaces or self-pathos? Long-winded you could be but not vulgar,
bawdy but not grubby, your raucous flytings sheer high-spirited fun, whereas our makers, beset by every creature comfort, immune, they believe, to all superstitions,
even at their best are so often morose or kinky, petrified by their gorgon egos. We all ask, but I doubt if anyone can really say why all age-groups should find our
Age quite so repulsive. Without its heartless engines, though, you could not tenant my book-shelves, on hand to delect my ear and chuckle my sad flesh: I would gladly just now be
turning out verses to applaud a thundery jovial June when the judas-tree is in blossom, but am forbidden by the knowledge that you would have wrought them so much better.
Elizabeth Bishop (1911-1979) was een Amerikaans schrijfster van gedichten en korte verhalen.
Het gedicht One Art, in het verleden door mij vertaald als De kunst bij uitstek (elders op deze kleine website raadpleegbaar), is een bekend gedicht in haar oeuvre.
Ze heeft weinig gemeen met de Confessional Poets, tijdgenoten die erg openhartig waren over hun persoonlijk leven, en die details daarvan openlijk gebruikten in hun poëzie. Ze was daar terughoudend mee, en ze was, hoewel ze de feministische zaak zeker was toegedaan, onwillig om met nadruk te worden bejegend als de lesbische vrouw die ze was, bijvoorbeeld in door feministen samengestelde bloemlezingen.
Er zijn tijdens haar leven niet veel meer dan honderd gedichten gepubliceerd. Ze cultiveerde een objectieve dichtstijl, die rijk is aan details, en haar gedichten zijn zeer evocatief. Het effect ontlenen ze mede aan de sterke emotie die schemert door die uiterlijke objectiviteit heen.
Mangroves
Het artikel van Bridget Read, ‘The Powerful Reticence of Elizabeth Bishop‘, The New Republic, 9 juni 2017, is een goede eerste kennismaking met Elizabeth Bishop. (Het onderschrift bij de openingsfoto van dat artikel is misleidend. De fotograaf is haar toenmalige levenspartner Alice Methfessel, en de afgebeelde persoon is Elizabeth Bishop op latere leeftijd.)
Fraai citaat uit dit artikel:
She sought to tap into “the surrealism of everyday life, unexpected moments of empathy” in order to produce something universal, whole. She had felt most of her life that she was at odds with the world around her, and that poetry was her salve. Verse could break into the essential, crack open “the horrible and terrible world,” which had given her such pain. Why bring reality back in?
Het door mij vertaalde gedicht heeft een ironische titel. Hij kost weinig inspanning om je voor te stellen hoe dat gaat met zo’n storm, en toch levert het wat op: het besef dat iemand die slaapt op de bodem van een goed vastgemaakt bootje zonder kwetsuren opstaat nadat de storm is overgetrokken.
Het gedicht is vrij van vorm en precies van taal. De keys waarvan sprake is zijn de Mangrovekusten van Florida, een plaats waar de dichter vaak verbleef. Omdat een specifiek woord mij in het Nederlands niet te binnen wil schieten, en ik evenmin een mooi equivalent heb kunnen verzinnen, heb ik gekozen voor de vertaling: mangroves van Florida. Suggesties om dat beter te doen zijn altijd welkom.
Thomas Edwards Wanning was een goede kennis van Elizabeth Bishop, en misschien zelfs een tijdje haar minnaar, al is dat niet zeker.
De bron van het gedicht is Poetry Foundation. Het gedicht is opgenomen in The Collected Poems 1927-1979.
Geluidsopname:
Geluidsopname van de vertaling – Arie Sonneveld
Vertaling:
Kleine moeite Voor Thomas Edwards Wanning
Stel je een storm voor die onrustig langs de hemel dwaalt als een hond op zoek naar een slaapplaats, hoor hem grommen.
Stel je voor hoe ze er uitzien, de mangroves van Florida die daar uitgestrekt liggen, onberoerd door het weerlicht in donker, grofvezelig familieverband,
waarbij misschien af en toe een reiger z’n kop losmaakt, z’n veren opschudt, onzeker commentaar geeft als het omliggende water oplicht.
Stel je die boulevard voor en de kleine palmbomen vastgezet in rijen, die zich opeens vertonen als bosjes met futloze visgeraamten.
Het regent er nu. De boulevard met z’n kapotte promenades, onkruid in elke spleet, is blij met de natheid, de zee met verkwikking.
Langzaam verdwijnt de storm in een reeks van kleine, zwak belichte strijdtonelen, elk op “Een ander deel van het veld.”
Stel je iemand voor die slaapt op de bodem van een roeiboot, vastgemaakt aan een mangrove-wortel of pijler van een brug; stel je hem voor als ongeblutst, nauwelijks aangedaan.
Origineel:
Little Exercise for Thomas Edwards Wanning
Think of the storm roaming the sky uneasily like a dog looking for a place to sleep in, listen to it growling.
Think how they must look now, the mangrove keys lying out there unresponsive to the lightning in dark, coarse-fibred families,
where occasionally a heron may undo his head, shake up his feathers, make an uncertain comment when the surrounding water shines.
Think of the boulevard and the little palm trees all stuck in rows, suddenly revealed as fistfuls of limp fish-skeletons.
It is raining there. The boulevard and its broken sidewalks with weeds in every crack are relieved to be wet, the sea to be freshened.
Now the storm goes away again in a series of small, badly lit battle-scenes, each in “Another part of the field.”
Think of someone sleeping in the bottom of a row-boat tied to a mangrove root or the pile of a bridge; think of him as uninjured, barely disturbed.
Christian Wiman (1966- ) is een Amerikaanse dichter en vertaler. Hij werd geboren in Texas, is getrouwd, en werkt aan Yale University als Professor of the Practice of Religion and Literature. Hij geeft college aan Yale Divinity School en Yale Institute of Sacred Music. Hij is religieus in christelijke zin.
[Deze intro kunt u verder overslaan, als u al eerder mijn vertalingen van Christian Wiman onder ogen hebt gehad. Het nieuwe deel begint met de woorden: Het door mij vertaalde gedicht …]
Wiman lijdt aan een traag voortschrijdende, ongeneeslijke ziekte. Het gedicht From one Time – elders op deze website in vertaling (Tijdsovergang) beschikbaar bevat de uitdrukking die de titel leverde van het door Willem Jan Otten vertaalde boek My Bright Abyss: Mijn heldere afgrond. De ondertitel van dat boek luidt: Meditation of a Modern Believer: Overpeinzingen van een moderne gelovige.
Uit Akkermans column citeer ik de volgende passage – degene die aan het woord is, is uiteraard Wiman zelf:
“Het geloof gidst me in de richting van een leven waarin ik tekortschiet, niet in een leven waarin alles me toevalt. Ik geloof dat je jezelf geen christen moet noemen, net zomin als dichter – het is iets dat je nastreeft, niet iets dat je bent. Het kan je gegeven zijn op momenten in je leven, maar in de tussentijd ben je er geen eigenaar van. Zoals ik zeg in het boek: ik heb de pijn van het ongeloof nooit gevoeld voordat ik begon te geloven. God is vaak pijn voor me, geen balsem.”
En nog een treffend citaat uit dat stuk, dit keer over het Amerikaanse geloof in jezelf dat het christelijke geloof corrumpeert:
Het Amerikaanse succesevangelie, met God als de leverancier van voorspoed, geluk en gezondheid, noemt Wiman onzinnig. “Het idee dat God je beloont als je geloof maar groot genoeg is, is in feite kwaadaardig. Ik moet zeggen dat het me erg verwart dat mijn leven enerzijds zo naar God en het christendom toe beweegt, terwijl ik anderzijds zo vervreemd ben van de manier waarop die religie in dit land wordt vormgegeven.”
En ten slotte nog een veelzeggend citaat uit He Held Radical Light (2018):
“Poetry itself—like life, like love, like any spiritual hunger—thrives on longings that can never be fulfilled, and dies when the poet thinks they have been. And what is true for the poem is true for the poet: “No layoff from this condensery,” as Lorine Niedecker says, no respite from the calling that comes in the form of a question, no ultimate arrival at an answer that every arrangement of words is trying to be. Perhaps only bad poets become poets. The good ones, though they may wax vatic and oracular in public, and though they may even have full-fledged masterpieces behind them, know full well that they can never quite claim the name.”
Een interessante lezing (ongeveer een half uur) over het onderwerp Geloof en Literatuur vindt u hier.
Het door mij vertaalde gedicht – All Good Conductors – is een gedicht met een betrekkelijk vrije vorm. Het bestaat uit drie delen. Elk deel is opgebouwd uit strofen van twee regels, met een enkelvoudige slotregel. Elk deel bestaat uit één lange zin. Er zijn wel binnenrijmen en alliteraties, maar er zijn vrijwel geen eindrijmen.
Het eerste deel beschrijft het forenzenbestaan, het reizen met de metro in een grote stad, de onvermijdelijkheid en de verschrikking van dat reizen. Met een mooie uitsmijter: al die ondergrondse verschrikkingen brengen ons eindelijk geld, geld, geld. Het herhaalde tunneling, tunneling, tunneling kon ik niet helemaal goed in het Nederlands overbrengen. Tunnelen is eigenlijk geen Nederlands. Ik heb gekozen voor een herhaald ratelen, waarbij ik het ondergrondse aspect heb overgebracht naar de slotregel van dat eerste deel.
Het tweede deel beschrijft de entree van een zeer mooi en ongenaakbaar meisje, en het geeft een fraai beeld van het effect dat haar verschijning heeft, een glinstering van zon op glas.
Het derde deel geeft ons de titel, en het treurige lot van iemand die om wat voor reden dan ook, en misschien ook buiten zijn schuld, de weg kwijt is, iemand die we allemaal wel eens zijn tegengekomen, net als dat ongenaakbaar mooie meisje.
In dit gedicht wordt gespeeld met het het contrast tussen licht en donker: het donker van de ondergrondse enerzijds, en anderzijds 1) het al te fel schitterende licht op glas van de ongenaakbare schoonheid, en 2) de lichtstraal waarin de boeien van de dromer sleutels worden.
En er wordt gespeeld met het contrast tussen lawaai en stilte: het knarsen en krijsen van de metro en het geschreeuw van de inzittenden enerzijds, en anderzijds 1) de stilte waarmee de steelse blikken de schoonheid aftasten, en 2) de stilte die heerst bij het graf dat de dromer samen met zijn illusies zal begraven.
Christian Wiman (1966- ) is een Amerikaanse dichter en vertaler. Hij werd geboren in Texas, is getrouwd, en werkt aan Yale University als Professor of the Practice of Religion and Literature. Hij geeft college aan Yale Divinity School en Yale Institute of Sacred Music. Hij is religieus in christelijke zin.
Wiman lijdt aan een traag voortschrijdende, ongeneeslijke ziekte. Het gedicht From one Time – elders op deze website in vertaling (Tijdsovergang) beschikbaar bevat de uitdrukking die de titel leverde van het door Willem Jan Otten vertaalde boek My Bright Abyss: Mijn heldere afgrond. De ondertitel van dat boek luidt: Meditation of a Modern Believer: Overpeinzingen van een moderne gelovige.
Uit Akkermans column citeer ik de volgende passage – degene die aan het woord is, is uiteraard Wiman zelf:
“Het geloof gidst me in de richting van een leven waarin ik tekortschiet, niet in een leven waarin alles me toevalt. Ik geloof dat je jezelf geen christen moet noemen, net zomin als dichter – het is iets dat je nastreeft, niet iets dat je bent. Het kan je gegeven zijn op momenten in je leven, maar in de tussentijd ben je er geen eigenaar van. Zoals ik zeg in het boek: ik heb de pijn van het ongeloof nooit gevoeld voordat ik begon te geloven. God is vaak pijn voor me, geen balsem.”
En nog een treffend citaat uit dat stuk, dit keer over het Amerikaanse geloof in jezelf dat het christelijke geloof corrumpeert:
Het Amerikaanse succesevangelie, met God als de leverancier van voorspoed, geluk en gezondheid, noemt Wiman onzinnig. “Het idee dat God je beloont als je geloof maar groot genoeg is, is in feite kwaadaardig. Ik moet zeggen dat het me erg verwart dat mijn leven enerzijds zo naar God en het christendom toe beweegt, terwijl ik anderzijds zo vervreemd ben van de manier waarop die religie in dit land wordt vormgegeven.”
En ten slotte nog een veelzeggend citaat uit He Held Radical Light (2018):
“Poetry itself—like life, like love, like any spiritual hunger—thrives on longings that can never be fulfilled, and dies when the poet thinks they have been. And what is true for the poem is true for the poet: “No layoff from this condensery,” as Lorine Niedecker says, no respite from the calling that comes in the form of a question, no ultimate arrival at an answer that every arrangement of words is trying to be. Perhaps only bad poets become poets. The good ones, though they may wax vatic and oracular in public, and though they may even have full-fledged masterpieces behind them, know full well that they can never quite claim the name.”
Een interessante lezing (ongeveer een half uur) over het onderwerp Geloof en Literatuur vindt u hier.
Het gedicht dat ik hier vertaald heb is van betrekkelijk recente datum. Het verscheen in het januari-nummer van Poetry (The oldest monthly devoted to verse in the English-speaking world), een tijdschrift waarvan Wiman ook zelf een tijdlang redacteur is geweest.
Het is een tirade over bitterheid en vergeefsheid, doelbewust onredelijk, en daarmee zeer herkenbaar. De vorm van het gedicht is betrekkelijk vrij. Ik heb een tijdlang zitten tobben over bingo wings, pleasure tariffs, en licked Christian. Ik sta open voor serieuze kritiek, zoals altijd.
Geluidsopname
Geluidsopname van de vertaling – Arie Sonneveld
Vertaling:
Zelfs bijen weten wat Nul is
Herinneringen zat, dank je, ik zit propvol. Als dit zo doorgaat moet ik op zoek naar een geheugenvomitorium. Hoeveel aandacht kan een mens opbrengen? ’t Schiet me nu te binnen: ooit liet ik de benzine stromen toen mijn auto al vol was en ik zag dat die zijn geur (en potentiële malheur) om mij heen op de grond verkwistte. En ik kon het weer betalen; de muntsoort heette geen aandacht. ‘k Heb ook m’n portie waarheid wel gehad, nu ik erover nadenk. ‘t Is een kliederboel van binnen; ik ben net een doorweekte bijbel: zat van halfbakken profetieën en corrupte wetten, oude teksten vol gaten als tiener-jeans, en al die verdwenen verwekten! Zorg maar dat je oud wordt, dan weet je niet meer wat berusting is, wat daadkracht. Dat is het slechte nieuws. Het goede nieuws? Kan je geen reet schelen. Mijn leven. Net een bibliotheek die eindeloos lang gesloten is — een leven lang, volgens menige mopperaar — en als hij open gaat opent hij een splinternieuwe wanorde: theologie waar poëzie hoort, psychologie die bulkt van de wiskunde. En al die vaste bezoekers die hun rubrieken zoeken, dat ben ik, En ik ben ook die tot ontploffing gebrachte vakgebieden. Maar vooral ben ik dat gedrongen, gebloesde vrouwtje met haar bingo-armen die alsmaar vierkanter wordt en steeds minder te handhaven naarmate de ene burger na de ander iets roept als “Wat een gesodemieter!” of “Val toch dood allemaal!” En het stempeltje dat ze op het formulier stempelt, dat zegt wanneer het volgende openbare mysterie er aan komt, dat ding stempelt recht op mijn ziel. Wat ook weer iets is waar ik klaar mee ben, trouwens, dat hele idee van de ziel. Zelfs bijen weten wat nul is hebben wetenschappers ontdekt – bijen kennen dus mijn ziel. Ik ben er klaar mee, zeg ik, ik ben het zat, ik ben de Vegetelheidsagenda. Ik ben een verschrompelde regenworm, een ottermelktand, een habbekrats, hoofdkaas over datum, spiritueel kraakbeen. Ik ben de Apocalyptische ijslollie. Een afgelikte Christen.
Origineel:
Even Bees Know What Zero Is
That’s enough memories, thank you, I’m stuffed. I’ll need a memory vomitorium if this goes on. How much attention can one man have? Which reminds me: once I let the gas go on flowing after my car was full and watched it spill its smell (and potential hell) all over the ground around me. I had to pay for that, and in currency quite other than attention. I’ve had my fill of truth, too, come to think of it. It’s all smeary in me, I’m like a waterlogged Bible: enough with the aborted prophecies and garbled laws, ancient texts holey as a teen’s jeans, begone begats! Live long enough, and you can’t tell what’s resignation, what resolve. That’s the bad news. The good news? You don’t give a shit. My life. It’s like a library that closes for a long, long time —a lifetime, some of the disgrunts mutter— and when it opens opens only to an improved confusion: theology where poetry should be, psychology crammed with math. And I’m all the regulars searching for their sections and I’m the detonated disciplines too. But most of all I’m the squat, smocked, bingo-winged woman growing more granitic and less placable by the hour as citizen after citizen blurts some version of “What the hell!” or “I thought you’d all died!” and the little stamp she stamps on the flyleaf to tell you when your next generic mystery is due that thing goes stamp right on my very soul. Which is one more thing I’m done with, by the way, the whole concept of soul. Even bees know what zero is, scientists have learned, which means bees know my soul. I’m done, I tell you, I’m due, I’m Oblivion’s datebook. I’m a sunburned earthworm, a mongoose’s milk tooth, a pleasure tariff, yesterday’s headcheese, spiritual gristle. I’m the Apocalypse’s popsicle. I’m a licked Christian.
Robert Burns (1759-1796) wordt beschouwd als de voornaamste dichter van Schotland, de National Bard. De tekst van het bekende lied Auld Lang Syne is van zijn hand. Hij schreef soms in het Schots, maar vaak ook in het standaard-Engels. Hij was een groot natuurliefhebber en wordt beschouwd als een voorloper van de romantici. John Keats werd een jaar voor zijn overlijden geboren. Hij leefde tijdens de Franse Revolutie, en had ook zelf bepaalde radicale opvattingen over politieke hervormingen, opheffing van ongelijkheid, seksualiteit, en het het tegengaan van kerkelijk conservatisme en clericalisme.
Het vertaalde gedicht schreef hij toen hij woonde op Ellisland Farm, een door hem gebouwde boerderij ten noordwesten van Dumfries waar hij woonde en werkte van 1788-1791. Zijn mooiste natuurlyriek dateert uit die tijd. Het riviertje de Nith dat in het gedicht genoemd wordt, loopt dicht langs de boerderij. Ellisland Farm is nu een Burns-museum.
De uitgebreide titel van het gedicht luidt: Seeing a Wounded Hare limp by me, which a Fellow had just shot at (Bij het zien van een langs hinkende, gewonde haas, waarop een medemens zojuist geschoten had).
Het gedicht berust op een ervaring die Burns daadwerkelijk gehad heeft, zoals blijkt uit bijgaande getuigenverklaring:
This Poem is founded on fact. A young man of the name of Thomson told me –quite unconscious of the existence of the Poem — that while Burns lived at Ellisland — he shot at and hurt a hare, which in the twilight was feeding on his father’s wheat-bread. The poet, on observing the hare come bleeding past him, “was in great wrath,” said Thomson, “and cursed me, and said little hindered him from throwing me into the Nith; and he was able enough to do it, though I was both young and strong.”
En hier vertelt de website Burnsscotland.com over dit gedicht:
“Burns wrote to Mrs Dunlop on 21 April 1789: ‘(while) sowing in the fields, I heard a shot, and presently a poor little hare limped by me, apparently very much hurt. (…) this set my humanity in tears…’.”
Op diezelfde website is ook het gedicht in het handschrift van de dichter te zien. Het is nog wel aardig om te noteren dat de dierenliefde van Burns bepaald modern aan doet.
Het gedicht bestaat uit vier strofen van vier regels, geschreven in een vijfvoetige jambe (het metrum van de versregel doet vijf keer pom-póm). Ik heb er in vertaling een zesvoetige jambe van gemaakt. (Misschien dat ik er later nog een vertaalversie aan toevoeg die geschreven is in een vijfvoetige jambe.) Omdat het een achttiende-eeuws gedicht betreft heb ik een paar wat oudere zinswendingen gebruikt.
De eerste strofe beschrijft de woede van de spreker bij het zien van de gewonde haas. Hij wenst de schutter niet veel goeds toe. In de tweede en de derde strofe wendt de spreker zich tot de haas, en is de toon teder. In de vierde strofe beschrijft de spreker wat hij missen zal als de haas er niet meer is, en keert nog één keer zijn agressie jegens de schutter terug.
Deze vertaling is de derde vertaling die ik heb gemaakt voor vertaalgenootschap De Weerklank. Ik heb al eens iets over dat genootschap verteld bij mijn vertaling van Japanse esdoorn van Clive James.
Geluidsopname
Geluidsopname van de vertaling – Arie Sonneveld
Vertaling:
De gewonde haas
Beestachtig mens! Vervloekt zij jouw barbaarse daad, en doem verdienen jouw twee moordbeluste ogen; dat vreugde nooit jouw wrede hart verkwikken moge, en dat geen mededogen ooit jou van je schuld ontslaat.
Hou even vol nog, arme zwerver van de heide, bij ‘t bitter stukje van het leven dat nog rest! Er zal geen verpozing zijn, geen voedsel, geen nest in ’t dichte struikgewas of in de groene weiden.
Zoek dan, verminkte stakker, een plekje voor vrede, en vrede niet alleen, maar waar je sterven kunt! Het beschermend ruisen zij je zeker gegund, de koude aarde neemt jouw warme bloed wel mede.
En als ik mijmer, wachtend langs de kronkelende Nith, tot de avond valt, of laat nog bij de wei zal staan, Dan mis ik dat ik jou er dartelend vandoor zie gaan, ‘k vervloek de lafaard, rouw om jouw mistroostig lot.
Origineel:
The wounded hare
Inhuman man! curse on thy barb’rous art, And blasted be thy murder-aiming eye; May never Pity soothe thee with a sigh, Nor ever Pleasure glad thy cruel heart!
Go live, poor wanderer of the wood and field, The bitter little that of life remains! No more the thickening brakes and verdant plains To thee shall home, or food, or pastime yield.
Seek, mangled wretch, some place of wonted rest, No more of rest, but now thy dying bed! The sheltering rushes whistling o’er thy head, The cold earth with thy bloody bosom prest.
Oft as by winding Nith I, musing, wait The sober eve, or hail the cheerful dawn, I’ll miss thee sporting o’er the dewy lawn, And curse the ruffian’s aim, and mourn thy hapless fate.
Carolyn Forché (1950-) is een Amerikaanse dichter en vertaler met een bijzondere, soms aangrijpende, toon. Ze is daarnaast iemand die een voorvechter is van mensenrechten en humaniteit in een wereld waarin die zaken ontbreken. Ze heeft veel gereisd, en ze heeft gewoond en gewerkt in El Salvador en Zuid-Afrika. Ze heeft daarnaast als docent aan diverse universiteiten gewerkt. Ze is getrouwd met de fotograaf Harry Matteson.
Hier kunt u kennismaken met Carolyn Forché die door collega-dichter Christian Wiman in de gelegenheid werd gesteld iets te vertellen over haar poëzie, haar opvattingen over dichterschap, haar levensvisie en haar inspiratie.
Carolyn Forché beschouwt zichzelf niet als een confessional poet, iemand die het vaak over zichzelf heeft en die intieme zaken over haar innerlijk leven openbaart. Alles wat een mens overkomt laat een merkteken achter op je geest, en de verwerking daarvan, de verandering van je persoonlijkheid die daarvan onvermijdelijk het gevolg is, probeert ze vast te leggen in haar gedichten.
Toch is het hier vertaalde gedicht een intiem gedicht: het gaat over het lichaam, over seksualiteit, over de mogelijkheid om elkaar te naderen, de schroom waarmee dat gepaard gaat, en de vraag in hoeverre hoe je de ander, met wie je intiem was, werkelijk kent.
Het gedicht is rijk aan beeldspraak, en heeft een ingehouden, intieme toon en een prachtig ritme, maar er zijn niet veel formele vormkenmerken. Veel zelfstandige naamworden zijn kort, en ze klinken ook lapidair, alsof ze zijn uitgehakt in steen. Er is een duidelijk contrast tussen het pijnlijke wegschrappen van beenhaar, het gehakte esdoornhout, de harde muur van de man enerzijds, en de delicate intimiteit anderzijds. De beeldspraak van de muur verwijst ook naar de moeilijkheid, de onmogelijkheid misschien wel, om elkaar te bereiken, ook in het moment van lichamelijke eenwording.
Een ander belangrijk contrast in dit gedicht – die zijn apotheose vindt in de beeldspraak van de sneeuw – is die tussen de witheid van de huid en de donkerheid van de ogen, de steenkoolbekkens tegen de heuvel in maanlicht, de kleur van de haren.
De liegende handen in de slotregel – althans zo vat ik die op – verwijzen naar de alledaagse gedragingen van de handen die ’s nachts nog tot liefderijke streling in staat bleken.
Veel nadere toelichting heeft het gedicht verder, denk ik, niet nodig.
Geluidsopname
Geluidsopname van de vertaling – Arie Sonneveld
Vertaling:
Mijn kleren uitdoen
Ik trek mijn hemd uit, je ziet het. Ik schoor het haar weg onder mijn armen. Ik rol m’n pijpen op, schrap het beenhaar weg met een mesje, terwijl ik wit word.
Mijn haar heeft de kleur van gehakte esdoorn. Mijn ogen zijn donker als gekookte bonen uit het zuiden. (Steenkoolbekkens in de maan tegen ruige heuvels)
Met een huid die gepolijst is als een Ming-schaal waarop je de bloedkerven, de leeftijd ziet, heb ik talloze namen voor de sneeuw, voor wat er is, allemaal gedempt.
‘s Nachts kom ik bij je en het is alsof ik mij schaam mijn diepste sidderingen te verdoen op de muur van een man.
Hoewel je de vreemdeling herkent, meent dat je de vernietiging bent ontkomen, kun je deze nacht niet verklaren, mijn gelaat, jouw herinnering.
Wil je weten wat ik weet? Jouw eigen handen zijn bezig te liegen.
I take off my shirt, I show you. I shaved the hair out under my arms. I roll up my pants, I scraped off the hair on my legs with a knife, getting white.
My hair is the color of chopped maples. My eyes dark as beans cooked in the south. (Coal fields in the moon on torn-up hills)
Skin polished as a Ming bowl showing its blood cracks, its age, I have hundreds of names for the snow, for this, all of them quiet.
In the night I come to you and it seems a shame to waste my deepest shudders on a wall of a man.
You recognize strangers, think you lived through destruction. You can’t explain this night, my face, your memory.
You want to know what I know? Your own hands are lying.
Carolyn Forché (1950-) is een Amerikaanse dichter en vertaler met een bijzondere, soms aangrijpende, toon. Ze is daarnaast iemand die een voorvechter is van mensenrechten en humaniteit in een wereld waarin die zaken ontbreken. Ze heeft veel gereisd, en ze heeft gewoond en gewerkt in El Salvador, Zuid-Afrika en Syrië. Ze heeft daarnaast als docent aan diverse universiteiten gewerkt. Ze is getrouwd met de fotograaf Harry Matteson.
Hier kunt u kennismaken met Carolyn Forché die door collega-dichter Christian Wiman in de gelegenheid werd gesteld iets te vertellen over haar poëzie, haar opvattingen over dichterschap, haar levensvisie en haar inspiratie. In deze registratie van een gesprek door middel van een videoverbinding draagt Forché ook het onderhavige gedicht – The Boatsman – voor en vertelt ze iets over de achtergrond ervan.
Carolyn Forché beschouwt zichzelf niet als een confessional poet, iemand die het vaak over zichzelf heeft en die intieme zaken over haar innerlijk leven openbaart. Alles wat een mens overkomt laat een merkteken achter op je geest, en de verwerking daarvan, de verandering van je persoonlijkheid die daarvan onvermijdelijk het gevolg is, probeert ze vast te leggen in haar gedichten. Het gedicht is de weergave van een gesprek dat ze had met een taxichauffeur, iemand die ze een paar keer meemaakte. Maar uiteraard – anders zou het geen gedicht zijn – reikt die weergave verder dan een feitelijke registratie. Het gedicht is ook geschreven jaren na de belevenis.
Ik had aanvankelijk de titel met De schipper vertaald, maar ik vind dat begrip toch wat te groot: ik heb gekozen voor De man van de boot.
Het is een aangrijpende geschiedenis, met een ontroerend slot: de man die zo veel verschrikkingen heeft meegemaakt, zegt dat hij dezelfde bestemming heeft als de dichter die hij per taxi vervoert, en hij zorgt ervoor dat degene die aan zijn zorgen is toevertrouwd, uiteindelijk aankomt op haar bestemming, letterlijk uiteraard, maar ook figuurlijk natuurlijk.
Geluidsopname
Geluidsopname van de vertaling – Arie Sonneveld
Vertaling:
De man van de boot
Samen een-en-dertig zielen, zei hij, op het grauwe braaksel van de zee, in een koude rubberboot, op en neer deinend in ons vuil. Die ochtend maakte het niks uit, er was geen land in zicht, we waren allemaal tot op het bot doorweekt, levenden en doden. We dreven ten minste nog, zeiden we, van oorlog naar oorlog. Wat achter ons lag was toch weinig meer dan puinruïne op puinruïne? Stad die “moeder der armen” heet, omringd door velden met katoen en gierst, stad van edelsmeden en naaisters, met de oudste kerk van het Christendom en het Zwaard van Allah. Als daar nog iemand is, benadrukt hij, dan staan ze volstrekt alleen. Er is een hotel naar genoemd in Rome, twee honderd meter van de Piazza di Spagna, waar je kunt ontbijten onder de afbeeldingen van filmsterren. Het personeel loopt zich uit de naad voor je. Maar ik ben weer aan het kletsen, zoals zo vaak sinds we die nacht een kind, niet een van ons, uit zee haalden; het dreef in een reddingsvest met zijn gezicht naar beneden, zijn ogen eruit gehaald door de vissen of de vogels boven ons hoofd. Sindsdien ging Aleppo in rook op en Raqqa werd bedolven onder een regen van folders die maanden om te vertrekken. Weggaan, ja, maar waarheen? We maakten de Amerikanen mee en de Russen, en daarna opnieuw Amerikanen, nachten van dood uit de wolken, ochtenden die blij waren weer te kunnen ontwaken uit de slaap van de dood, onbegraven nog en levend, maar zonder toevlucht. Weggaan, ja, luister naar de folders, maar waarheen? Naar de zee om te worden gegeten, naar Europa’s kusten om te worden gekooid? Tenten van ellende en uitzichtloosheid. Ik vraag je dus: waarheen? Je zegt dat je dichter bent. Als dat waar is, hebben we dezelfde bestemming. Ik ben nog steeds de man van de boot, rijdend met een taxi naar het eind van de aarde. Ik zorg ervoor dat je veilig aankomt, mijn vriend, ik zorg dat het goed komt.
We were thirty-one souls all, he said, on the gray-sick of sea in a cold rubber boat, rising and falling in our filth. By morning this didn’t matter, no land was in sight, all were soaked to the bone, living and dead. We could still float, we said, from war to war. What lay behind us but ruins of stone piled on ruins of stone? City called “mother of the poor” surrounded by fields of cotton and millet, city of jewelers and cloak-makers, with the oldest church in Christendom and the Sword of Allah. If anyone remains there now, he assures, they would be utterly alone. There is a hotel named for it in Rome two hundred meters from the Piazza di Spagna, where you can have breakfast under the portraits of film stars. There the staff cannot do enough for you. But I am talking nonsense again, as I have since that night we fetched a child, not ours, from the sea, drifting face- down in a life vest, its eyes taken by fish or the birds above us. After that, Aleppo went up in smoke, and Raqqa came under a rain of leaflets warning everyone to go. Leave, yes, but go where? We lived through the Americans and Russians, through Americans again, many nights of death from the clouds, mornings surprised to be waking from the sleep of death, still unburied and alive but with no safe place. Leave, yes, we obey the leaflets, but go where? To the sea to be eaten, to the shores of Europe to be caged? To camp misery and camp remain here. I ask you then, where? You tell me you are a poet. If so, our destination is the same. I find myself now the boatman, driving a taxi at the end of the world. I will see that you arrive safely, my friend, I will get you there.
Christian Wiman (1966- ) is een Amerikaanse dichter en vertaler. Hij werd geboren in Texas, is getrouwd, en werkt aan Yale University als Professor of the Practice of Religion and Literature. Hij geeft college aan Yale Divinity School en Yale Institute of Sacred Music. Hij is religieus in christelijke zin.
Wiman lijdt aan een traag voortschrijdende, ongeneeslijke ziekte. Het gedicht From one Time – elders op deze website in vertaling (Tijdsovergang) beschikbaar bevat de uitdrukking die de titel leverde van het door Willem Jan Otten vertaalde boek My Bright Abyss: Mijn heldere afgrond. De ondertitel van dat boek luidt: Meditation of a Modern Believer: Overpeinzingen van een moderne gelovige.
Uit Akkermans column citeer ik de volgende passage – degene die aan het woord is, is uiteraard Wiman zelf:
“Het geloof gidst me in de richting van een leven waarin ik tekortschiet, niet in een leven waarin alles me toevalt. Ik geloof dat je jezelf geen christen moet noemen, net zomin als dichter – het is iets dat je nastreeft, niet iets dat je bent. Het kan je gegeven zijn op momenten in je leven, maar in de tussentijd ben je er geen eigenaar van. Zoals ik zeg in het boek: ik heb de pijn van het ongeloof nooit gevoeld voordat ik begon te geloven. God is vaak pijn voor me, geen balsem.”
En nog een treffend citaat uit dat stuk, dit keer over het Amerikaanse geloof in jezelf dat het christelijke geloof corrumpeert:
Het Amerikaanse succesevangelie, met God als de leverancier van voorspoed, geluk en gezondheid, noemt Wiman onzinnig. “Het idee dat God je beloont als je geloof maar groot genoeg is, is in feite kwaadaardig. Ik moet zeggen dat het me erg verwart dat mijn leven enerzijds zo naar God en het christendom toe beweegt, terwijl ik anderzijds zo vervreemd ben van de manier waarop die religie in dit land wordt vormgegeven.”
En ten slotte nog een veelzeggend citaat uit He Held Radical Light (2018):
“Poetry itself—like life, like love, like any spiritual hunger—thrives on longings that can never be fulfilled, and dies when the poet thinks they have been. And what is true for the poem is true for the poet: “No layoff from this condensery,” as Lorine Niedecker says, no respite from the calling that comes in the form of a question, no ultimate arrival at an answer that every arrangement of words is trying to be. Perhaps only bad poets become poets. The good ones, though they may wax vatic and oracular in public, and though they may even have full-fledged masterpieces behind them, know full well that they can never quite claim the name.”
Een interessante lezing (ongeveer een half uur) over het onderwerp Geloof en Literatuur vindt u hier.
Het gedicht dat ik vertaald heb – All My Friends Are Finding New Beliefs – is een ironisch gedicht, wat uiteraard niet uitsluit dat het ook een diepe ernst bevat.
Het gedicht heeft een wisselende regellengte, en ook wisselende stijlregisters: lyrische zinnen worden afgewisseld met feitelijke constateringen. Een belangrijk stijlelement van dit gedicht – van veel poëzie overigens – is de opsomming. Het gedicht kent een enkel verdoezeld eindrijm en het maakt veel gebruik van alliteraties en assonanties.
De opsomming in de versregel Paleo, Keto, Zone, South Beach, Bourbon kent een lichte climax van absurditeit, en heeft betrekking op diëten. Ik heb er even over geaarzeld, maar ik heb de reeks in vertaling ongewijzigd overgenomen van het origineel. Dr. Frank, Sonja Bakker en Weight Watchers leverden geen regel op waar ik tevreden mee was. Veel van die Amerikaanse diëten kennen wij trouwens ook.
De openingszin – tevens de titel – levert het probleem op dat het zelfstandig naamwoord geloven in het Nederlands minder gebruikelijk is dan beliefs in het Engels. Het kan in het Nederlands wel – twee geloven op één kussen … – maar ik heb er toch voor gekozen om het werkwoord geloven te gebruiken.
In de slotregel komt het adjectief credible voor, wat iets als geloofwaardig betekent, met ook een verwijzing naar credo (belijdenis) erin. Ik heb het na enige aarzeling met beginselvast vertaald, omdat het ook die dubbelzinnige betekenis heeft van steil en betrouwbaar die nodig is voor het ironische effect dat die zin voor mijn gevoel heeft.
Hier draagt Wiman het gedicht zelf heel mooi voor.
Al mijn vrienden gaan weer geloven. De een wordt katholiek, de ander bekeert zich tot bomen. Bij een zeer geletterd en tot nu toe godsdienstonverschillige jood stampt God lekker door als een genen-generator. Paleo, Keto, Zone, South Beach, Bourbon. Een trainingsregime zo extreem dat ze één wordt met de machine. Een man trouwt een twintig jaar jongere vrouw en gebruikt bij de brunch twee keer het woord ‘groene weelde’; iemands bikkelharde strijdlust zakt zachtjes weg in dementie; een ander, na jaren van precieuze pasjes en doen alsof, als een strandloper aan de oever van de zee, besluit te sterven. Priesterlijkheden en dierlijkheden, mistroostigs en dolgelukkigs, hooggestemde abdicaties en groezelige tijdpasseringen, matigheden, zatheden, bedevaarten naar het binnenste van het zijn … Al mijn vrienden gaan weer geloven. En ik vind het steeds, steeds lastiger het spoor te volgen van de nieuwe goden en de nieuwe liefdes, en de oude goden en de oude liefdes, en de dagen hebben dolken, en de spiegels bedoelingen, en de planeet die steeds sneller en sneller draait in al die zwartheid, en mijn nachten, en mijn twijfels, en mijn vrienden, mijn mooie, beginselvaste vrienden.
All my friends are finding new beliefs. This one converts to Catholicism and this one to trees. In a highly literary and hitherto religiously-indifferent Jew God whomps on like a genetic generator. Paleo, Keto, Zone, South Beach, Bourbon. Exercise regimens so extreme she merges with machine. One man marries a woman twenty years younger and twice in one brunch uses the word verdant; another’s brick-fisted belligerence gentles into dementia, and one, after a decade of finical feints and teases like a sandpiper at the edge of the sea, decides to die. Priesthoods and beasthoods, sombers and glees, high-styled renunciations and avocations of dirt, sobrieties, satieties, pilgrimages to the very bowels of being … All my friends are finding new beliefs and I am finding it harder and harder to keep track of the new gods and the new loves, and the old gods and the old loves, and the days have daggers, and the mirrors motives, and the planet’s turning faster and faster in the blackness, and my nights, and my doubts, and my friends, my beautiful, credible friends.
R.S. Thomas in Eglwys Fach. Fotograaf: John Hedgecoe
Ronald Stuart Thomas (1913-2000) was een Welshe dichter die (meestal) in het Engels schreef. Hij was een anglicaans priester die getrouwd was met de schilder Mildred Eldridge (1909-1991).
R.S. Thomas was een enigszins zonderlinge, eenzelvige figuur, een groot liefhebber van het vaak desolate Welshe landschap, een vogelkenner, vaak in verzet tegen een tijdgeest die meer waarde hechtte aan materiële luxe en lichamelijk genot dan aan de geestelijke zaken waar het – in zijn visie – werkelijk om ging. John Betjeman en Kingsley Amis waren bewonderaars. Seamus Heaney hield in 2001 een herdenkingsrede in Westminster Abbey (vertaling via de link beschikbaar).
Hij schreef veel religieuze poëzie. Volgens Christopher Morgan, de schrijver van R.S.Thomas: Identity, Environment, Deity (Manchester University Press, 2003, p.150-151; het boek is via de link online beschikbaar), maakte Thomas een ontwikkeling door van een mythische, deïstische religiositeit naar een houding die in de theologie wel wordt aangeduid met het begrip via negativa – de weg van de ontkenning. Dit is een spirituele houding waarin de relatie met een alomtegenwoordige God die de grond van ons bestaan is (in tegenstelling tot een veraf zijnde Schepper-God), wordt gevonden door zich te concentreren op afwezigheid en gemis.
In een treffend filmpje uit 1996 dat Bloodaxe Books beschikbaar heeft gemaakt – hier raadpleegbaar – zegt Thomas (vanaf 4’18”):
“Mocht er sowieso later nog aan mij gedacht worden, dan zal dat wel zijn om de intensiteit van een paar gedichten die ik heb geschreven. Maar, los van de gedichten, als mens hoop ik dat m’n voorbeeld van iemand die ervan hield buiten te zijn, die hield van de aardse dingen, en die het talent had meegekregen om ze niet alleen te horen maar ook te zien, voor anderen een zeker nut heeft gehad.”
Het onderhavige gedicht werkt op verschillende manieren de beeldspraak uit van de schijngestalten van de maan. Lleyn is een schiereiland in Wales (Llŷn Peninsula). R.S. Thomas was een tijdlang predikant in Aberdaron, een plaatsje dat op de punt van dat schiereiland ligt. Het is aannemelijk dat de stenen kerk waarvan in het gedicht sprake is, de kerk in Aberdaron is, te meer omdat die kerk op steenworp afstand van de zee was gelegen en je de geluiden van de zee er goed kon horen.
De ‘maan van Jezus’ is een bijzondere uitdrukking: de metafoor geeft tegelijkertijd aan dat Jezus afschijn van God is, maar ook dat diens verschijning wisselt, wat zelfs betekent dat die verschijning soms een tijdlang onzichtbaar is. En de slang – symbool van de Satan – vergenoegt zich erin dat hij eraan kan meewerken om het ei (ook een vervormde gestalte van de maan) – d.w.z. de godheid die in Jezus mens werd – te laten verdwijnen.
De verwijzing naar William Butler Yeats betreft diens nogal apocalyptische visioen zoals opgetekend in The Second Coming (via de link op deze website in vertaling beschikbaar).
In dit gedicht dat over bidden gaat, geeft Thomas de oneigentijdse positie die hij innam m.b.t. God, kerk en geloof het meest pregnant en het meest eenvoudig weer.
Hier kunt u R.S. Thomas’ stem horen terwijl het zijn gedicht voordraagt.
Het gedicht is opgenomen in de bundel Not That He Brought Flowers (1968).
NB1 Omdat ik er maar niet in slaag om regels te laten inspringen in WordPress, ondanks mijn eindeloze getob, wijs ik erop dat de regels: “Dan klinkt een stem” en “But a voice sounds” een flink stuk moeten inspringen, zodat je ziet dat het gedicht doorloopt, maar er een duidelijke cesuur optreedt.
NB2 Ik heb een poos nagedacht over het voorzetsel in de titel. Is het ‘in’ of ‘op’ of ‘boven’ Lleyn? Het is de maan op ’t Hogeland en op Walcheren, maar het is niet de maan op Flevoland of op West-Friesland. ‘Boven’ kan wel, maar je kunt in het Engels dan ook ‘over’ gebruiken. Enfin, uiteindelijk heb ik toch maar voor ‘in Lleyn’ gekozen. Ik houd me aanbevolen voor gemotiveerde verbetersuggesties.
Byron Rogers, The Man Who Went into the West. The Life of R.S. Thomas, Londen: Aurum Press 2006
Geluidsopname
Geluidsopname van de vertaling – Arie Sonneveld
Vertaling:
De maan in Lleyn
Het laatste kwartier van de maan van Jezus, maakt plaats voor het donker; de slang verteert het ei. Hier, op mijn knieën in deze stenen kerk die alleen nog gevuld wordt met de zwijgende gemeenschap van schaduwen en het geluid van de zee, geloof je grif dat Yeats gelijk had. Alsof ze nooit hadden gezongen, slokten kalkschalen zangkoren op; het tij omspoelt de bijbel; de kerkklok trekt geen mens meer naar het broze wonder van het brood. Het zand wacht tot de korrels in de muur terugvloeien in zijn blonde tijdglas. Religie is passé, en wat ontstaan zal uit de vorm van de nieuwe maan – geen mens die het weet. Dan klinkt een stem in mijn oor: waarom zo gehaast sterveling? Zelfs deze zeeën zijn gedoopt. De parochie draagt de naam van een heilige waaraan de tijd het habijt niet kan ontnemen. In steden die hun belofte zijn ontgroeid, keren de mensen als pelgrims terug, zij het niet steeds daarheen, maar vaak naar de herschepping ervan in hun eigen geest. Jij moet blijven knielen. En zoals deze maan zijn weg kiest door de loodzware aardschaduw, kent ook het gebed wisselende gestalten.
Origineel:
The Moon in Lleyn
The last quarter of the moon of Jesus gives way to the dark; the serpent digests the egg. Here on my knees in this stone church, that is full only of the silent congregation of shadows and the sea’s sound, it is easy to believe Yeats was right. Just as though choirs had not sung, shells have swallowed them; the tide laps at the Bible; the bell fetches no people to the brittle miracle of the bread. The sand is waiting for the running back of the grains in the wall into its blond glass. Religion is over, and what will emerge from the body of the new moon, no one can say. But a voice sounds in my ear: Why so fast, mortal? These very seas are baptized. The parish has a saint’s name time cannot unfrock. In cities that have outgrown their promise people are becoming pilgrims again, if not to this place, then to the recreation of it in their own spirits. You must remain kneeling. Even as this moon making its way through the earth’s cumbersome shadow, prayer, too, has its phases.
Louis MacNeice (1906-1963) was een Noord-Ierse dichter, afkomstig uit een protestants milieu. Zijn vader was predikant in The Church of Ireland en zou later ook bisschop worden van die kerk. MacNeice wordt gerekend tot de groep dichters waarvan W.H. Auden de spilfiguur was, en je kunt misschien zeggen dat zijn dichterschap zich grotendeels in de schaduw van Auden heeft afgespeeld.
MacNeice verschilde wel van de andere leden van de ‘gang’ zoals Stephen Spender de Auden-groep noemde: hij was heteroseksueel, hield van gezelschap en was ronduit een bonvivant. En anders dan zijn bentgenoten heeft hij nooit expliciet sympathie voor het communisme uitgesproken.
In 1936 nodigde Auden MacNeice uit voor een reis naar IJsland. Auden was dol op de IJslandse saga’s, maar belangrijker was misschien nog dat hij zocht naar een plaats van waaruit hij de donkere wolken die zich boven Europa samenpakten goed kon waarnemen. Het resulteerde in een hoogst eigenaardig reisdagboek – Letters form Iceland – vol met private jokes, maar het getuigde ook van de bekommernissen van twee jonge dichters over wat eraan zat te komen.
Het hoogtepunt van MacNeice’s dichterschap viel tijdens de Tweede Wereldoorlog. Prayer Before Birth is van 1944.
MacNeice was afgestudeerd in Oxford met een First Degree in Classics. Anders dan Auden en Christopher Isherwood – een ander lid van de ‘gang’ – bleef MacNeice in het Verenigd Koninkrijk tijdens WO-II. Zijn drukke bezigheden voor de BBC en zijn uitbundige alcohol-inname zorgden ervoor dat op latere leeftijd de aandacht voor zijn werk wat afnam.
Prayer Before Birth is een gedicht in de vorm van een gebed dat wordt uitgesproken door een embryo. De wereldwijsheid en het stadium van dit ongeboren leven vormen een groot contrast. Een van de dingen die MacNeice maar slecht kon verkroppen was het feit dat zijn geliefde Ierland een neutrale positie koos in WO-II, terwijl de gruwelen die zich in Europa en elders voltrokken hem ernstig bezwaarden. Dit gedicht getuigt ervan. Het embryo smeekt erom dat het niet tot onbeduidendheid en slaafsheid zal worden veroordeeld, maar dat het individualiteit zal mogen bezitten. Van belang is ook dat zowel Auden als MacNeice hun middelbareschool-tijd als een voorstadium van het fascisme hadden opgevat. En niet voor niets openen alle strofen met ‘I’ en eindigen ze met ‘me’.
Wat de vormkenmerken betreft: de regellengte is betrekkelijk vrij, al is er wel een zekere opbouw binnen de strofe. Het wemelt van de bezwerende elementen, van incantaties, van alliteraties, van een obstinaat herhaald ‘me’.
In het Nederlands moet je aanpassingen doen om dat herhaalde ‘me’ aan het slot van de Engelse zinsdelen te laten terugkeren in een herhaald ‘mij’ aan het slot van de Nederlandse zinsdelen. De Nederlandse zinsbouw heeft de neiging om dat ‘mij’ voor het werkwoord te plaatsen.
De strofen openen met een openingsregel en een slotregel die eindrijm kennen.
Het gedicht verscheen als openingsgedicht in de bundel Springboard in 1944.
De vertaling van dit gedicht is de tweede vertaling die ik gemaakt heb voor vertaalgroep De Weerklank, een genootschap dat al sinds 1989 bestaat.
Ik heb de volgende bronnen geraadpleegd:
Dr. Jack Ross, ‘In Auden’s Shadow: Louis MacNeice’ (27 april 2020), op de website: The Imaginary Museum. Adventures in Writing, Publishing, Book Collecting & Other Pursuits.
Een aantal biografieën van en monografieën over Auden uit mijn persoonlijke bibliotheekje.
Geluidsopname van de vertaling
Geluidsopname van de vertaling – Arie Sonneveld
Vertaling:
Gebed van een ongeborene
Ik ben nog niet geboren; O hoor mij. Laat niet de bloeddorstige stier, de vampier, de aasgier, de gehoefde demon verschijnen voor mij.
Ik ben nog niet geboren; verkwik mij. Straks komt de mensheid met kale kerkermuren rondom mij, met bedwelmende drugs bij mij, met vrome leugens tot mij, en pijnbanken pijnigen mij, een bloedbad verstikt mij.
Ik ben nog niet geboren; bereid mij water dat schommelt rondom mij, gras dat groeit onder mij, bomen die praten met mij, een hemel die zingt boven mij, een vogel die mij voorgaat, een wit licht in mijn geest – het leidt mij.
Ik ben nog niet geboren; vergeef mij de zonden die de wereld in mij zal bedrijven, mijn woorden als ze tot mij spreken, mijn gedachten als ze mij denken, mijn verraad dat verwekt is door verraders buiten mij, mijn leven als ze door mijn handen moorden, en mijn dood als hun kwaad leeft in mij.
Ik ben nog niet geboren; instrueer mij hoe ik mijn stukken spelen moet, de clausjes die ik zeggen moet als oude mensen mij beleren, bureaucraten mij schofferen, bergen naar mij fronsen, liefjes met mij spotten, de witte golven mij tot dwaasheid verleiden en de woestijn mijn ondergang afroept, de bedelaar mijn aalmoes afwijst; en stel: mijn nakroost kleineert mij!
Ik ben nog niet geboren; O hoor mij. Laat niet de mens die beest is of denkt dat hij God is verschijnen voor mij.
Ik ben nog niet geboren; O leer mij me te weren tegen hen die de menselijkheid in mij willen bevriezen, mij willen drillen tot een moordautomaat, mij willen dwingen een radertje te zijn, een eendimensionaal ding, niets dan een ding, en tegen al degenen die mijn gaafheid willen verjagen, en mij als bloempluis willen wegblazen, hierheen en daarheen of hierheen en daarheen als water dat door de handen loopt – het onteert mij.
Laat ze geen steen van me maken, laat mij nooit zeggen: dit onteert mij. Anders: liquideer mij.
Origineel:
Prayer Before Birth
I am not yet born; O hear me. Let not the bloodsucking bat or the rat or the stoat or the club-footed ghoul come near me.
I am not yet born, console me. I fear that the human race may with tall walls wall me, with strong drugs dope me, with wise lies lure me, on black racks rack me, in blood-baths roll me.
I am not yet born; provide me With water to dandle me, grass to grow for me, trees to talk to me, sky to sing to me, birds and a white light in the back of my mind to guide me.
I am not yet born; forgive me For the sins that in me the world shall commit, my words when they speak to me, my thoughts when they think me, my treason engendered by traitors beyond me, my life when they murder by means of my hands, my death when they live me.
I am not yet born; rehearse me In the parts I must play and the cues I must take when old men lecture me, bureaucrats hector me, mountains frown at me, lovers laugh at me, the white waves call me to folly and the desert calls me to doom and the beggar refuses my gift and my children curse me.
I am not yet born; O hear me, Let not the man who is beast or who thinks he is God come near me.
I am not yet born; O fill me With strength against those who would freeze my humanity, would dragoon me into a lethal automaton, would make me a cog in a machine, a thing with one face, a thing, and against all those who would dissipate my entirety, would blow me like thistledown hither and thither or hither and thither like water held in the hands would spill me.
Let them not make me a stone and let them not spill me. Otherwise kill me.
Clive James in zijn tuin in Cambridge naast het Japanse esdoorntje (2015). Copyright foto: Alicia Canter/The Guardian
Het gedicht Japanese Maple is een van de beroemdste gedichten van de televisiemaker, presentator, vertaler, dichter, romanschrijver, essayist en eigenzinnige bonvivant Clive James (1939-2019).
James was een Australiër die een groot deel van zijn volwassen leven in het Verenigd Koninkrijk heeft gewoond en gewerkt. Het gedicht werd opgenomen in een van zijn latere bundels: Sentenced to life (2015) – Veroordeeld tot het leven. Hij moest toen overigens nog ruim vier jaar van die veroordeling uitzitten.
Het gedicht beschrijft op een niet-dramatische toon het naderende levenseinde. James had te horen gekregen dat hij een terminale vorm van leukemie had. Het gedicht is opgebouwd uit beelden die laten zien dat de intensiteit van beleven toeneemt als de dood naderbij komt, waarmee ook een vorm van verzoening wordt bereikt met het einde.
Centraal in het gedicht staat het cadeautje van zijn dochter, een Japans esdoorntje, dat in de herfst vurig rood gekleurde bladeren krijgt. Dit esdoorntje stond in zijn tuin in Cambridge.
Het gedicht heeft een heel alledaagse toon, maar zit tegelijkertijd heel strak in de vorm: vijf strofen die bestaan uit vijf versregels: twee jambische vijfvoeten, een jambische tweevoet en opnieuw twee jambische vijfvoeten. Soms is er een trocheïsche opmaat, er zijn ook vrij veel antimetrieën. Elke strofe kent twee rijmklanken: ababb: de middelste tweevoet rijmt op de eerste vijfvoet.
Het gedicht is heel lastig te vertalen als je de vormkenmerken wilt volgen en de gewone dictie probeert na te bootsen. Rijmdwang is lastig te vermijden. Maar bedenk dat Clive James ook de Divina Commedia heeft vertaald!
Ik heb meerdere versies gemaakt: een alternatief voor de eerste strofe was bijvoorbeeld:
Jouw dood – heel dichtbij – is geen marteling. Zo’n trage uitdoving geeft weinig leed. De ademhaling gaat wat zwaar. De krachten worden sleets, maar m’n geest en zicht – ze doen het nog steeds:
beter zelfs. (…)
Ik heb mij een paar inhoudelijke vrijheden veroorloofd om toch een min of meer acceptabel Nederlands gedicht te krijgen. Ook heb ik op een paar plaatsen mijn toevlucht genomen tot een halfrijm waar in het oorspronkelijke gedicht een volrijm stond. Alle rijmen in het origineel zijn mannelijk of staand. Ik heb in mijn vertaling zo nu en dan ook een vrouwelijk of slepend rijm gebruikt. Ik gebruik zo nu een dan een of twee lettergrepen te veel.
In de eerste strofe gebruik ik “een refrein van moeheid” en in de tweede strofe laat ik de regen “tuinmuren vertalen”. Ik twijfel eraan of daarmee de vertaling niet wat te lyrisch wordt, en te veel van de vertaler laat zien. Ook interpreteer ik misschien meer dan dat ik vertaal als puntje bij paaltje komt, en in een vertaling moeten alle puntjes bij de paaltjes komen.
Omdat ik klank in een gedicht heel belangrijk vind, maak ik van mijn vertaling tegenwoordig meestal een geluidsopname, ook van dit gedicht. U kunt de vertaling dus ook beluisteren.
De vertaling van dit gedicht is de eerste vertaling die ik gemaakt heb voor een vertaalgenootschap dat al sinds 1989 bestaat, genaamd De Weerklank. Over deze groep vertelt een van de leden, Arie van der Krogt, op zijn website het volgende:
Hier vindt u de vertaling van Erik Honders die ook lid is van de groep, en hier de vertaling van Renée Delhez.
Geluidsopname van de vertaling – Arie Sonneveld
Vertaling:
Japanse esdoorn
Jouw dood, heel dichtbij, komt zonder misbaar. Zo’n trage uitdoving geeft weinig pijn. Het ademt zwaar, wat wel lastig is. Er is een refrein, van moeheid – maar geest en zicht mogen er zijn,
worden beter zelfs. Ooit zoiets moois gedroomd als van zo’n milde regen die kwam nederdalen op die kleine boom, en hoe zo’n bui de stenen tuinmuren vertalen kan naar pronkkamers en spiegelzalen?
En steeds royaler als de avond valt zal glinstering het duister overgieten. Het houdt geen halt. De regen doet de lichtkransen verschieten, ook na mijn heengaan, maar nu mag ik genieten.
Mijn dochters keus, de esdoorn is nog groen. Dan komt de herfst en alle groen wordt vuur. Wat ik moet doen is leven om dat nog te zien. Dan slaat het uur voor mij, al gaat het leven altijd door:
het vult de open deuren, ik word verrukt door kleuren die steeds komen om ons heen, als m’n geest wijkt, gloeiend van het visioen dat helder scheen zo op het laatst, tot het voorgoed verdween.
Origineel:
Japanese Maple
Your death, near now, is of an easy sort. So slow a fading out brings no real pain. Breath growing short Is just uncomfortable. You feel the drain Of energy, but thought and sight remain:
Enhanced, in fact. When did you ever see So much sweet beauty as when fine rain falls On that small tree And saturates your brick back garden walls, So many Amber Rooms and mirror halls?
Ever more lavish as the dusk descends This glistening illuminates the air. It never ends. Whenever the rain comes it will be there, Beyond my time, but now I take my share.
My daughter’s choice, the maple tree is new. Come autumn and its leaves will turn to flame. What I must do Is live to see that. That will end the game For me, though life continues all the same:
Filling the double doors to bathe my eyes, A final flood of colors will live on As my mind dies, Burned by my vision of a world that shone So brightly at the last, and then was gone.
Derek Walcott (1930-2017) was een engelstalige toneelschrijver en dichter die afkomstig is van het eiland Saint Lucia, sinds 1979 een zelfstandig land in het Caraïbische gebied, deel uitmakend van het Britse Gemenebest. Hij won in 1992 de Nobelprijs voor literatuur. Hij was bevriend met Joseph Brodsky en Seamus Heaney, beiden ook Nobelprijswinnaars. Ze werkten alle drie enige tijd aan de Universiteit van Boston.
Het onderhavige gedicht – Endings – gaat over vergankelijkheid. De dingen eindigen niet theatraal, luidkeels, met een explosie, maar wegebbend, haveloos, kwijnend, langzaam uitdovend.
This is the way the world ends Not with a bang but a whimper.
(Zo eindigt dan de wereld / niet met een klap maar een zuchtje)
De slotregel is langer dan alle andere en komt als een verrassing: het gaat over de stilte om het hoofd van de doof geworden Beethoven, en het verwijst ook naar de ernst die spreekt uit diens meest verstilde adagio’s. En naar de dood natuurlijk.
Het gedicht komt uit de bundel Sea Grapes. Hier leest Derek Walcott het openingsgedicht voor.
Vertaling:
Hoe alles afloopt
’t Is niet dat dingen exploderen, ze weigeren, ze sterven weg,
als zonlicht dat wegsterft op vlees, als schuim dat haastig wegzinkt in zand,
zelfs de bliksemflits van de liefde eindigt niet met een donderslag,
het sterft met het geluid van wegkwijnende bloemen als vlees
dat puimsteen heeft uitgezweten, zo krijgt alles vorm
tot we alleen zijn met de stilte die hangt om Beethovens hoofd.
Origineel:
Endings
Things do not explode, they fail, they fade,
as sunlight fades from the flesh, as the foam drains quick in the sand,
even love’s lightning flash has no thunderous end,
it dies with the sound of flowers fading like the flesh
from sweating pumice stone, everything shapes this
till we are left with the silence that surrounds Beethoven’s head.
Emily Dickinson (1830-1886) was een Amerikaans dichter uit de 19e eeuw. Ze stamde uit een aanzienlijke familie, groeide op in Massachusetts binnen een calvinistische traditie (Puritanisme), was excentriek, leefde teruggetrokken, was angstig en nerveus. Verreweg de meeste gedichten die ze schreef – ongeveer 1800 – zijn pas na haar dood gepubliceerd.
Ze leefde een ongehuwd en teruggetrokken leven, en ze was heel productief. Haar reputatie lijkt tot op de dag van vandaag eerder toe dan af te nemen.
Rond 1845 vond er een religieuze revival plaats in Amherst waar ze opgroeide en woonde. Ze deelde daarin, maar het was een ervaring die niet blijvend was. Na 1852 ging ze nog wel eens naar de kerk, maar niet regelmatig.
In het vertaalde gedicht roept Dickinson de naïeve, egocentrische gebedspraktijk van het kind op.
In de eerste strofe is alles in religieuze harmonie volgens een boekhoudkundige methode. In de tweede strofe blijkt dat de ik-figuur, een kind nog, een beetje hebberig alleen voor zichzelf bidt, aannemend dat de Genade alles wel recht zal breien. Uit het vervolg blijkt dat er vervolgens ontgoocheling is opgetreden, culminerend in de slotstrofe: Een kind denkt al gauw aan bedrog, / Als het ooit een keer is bedrogen.
Het gedicht, waarschijnlijk geschreven rond 1862, is overgenomen uit The Complete Poems of Emily Dickinson, samengesteld door Thomas H. Johnson, p.229-230 (gedicht 476), voor het eerst uitgegeven in 1890.
Het oorspronkelijke gedicht had geen titel. Zowel de titel van het oorspronkelijke gedicht – A Prayer – als de titel van de vertaling – Bidden – zijn dus latere toevoegingen.
(De twee slotwoorden van de openingszin van de vertaling – weinig nodig – zijn beide tweelettergrepig en ze eindigen ook beide op -ig, wat enigszins storend is voor mijn gevoel.)
De zinsnede: “Al hetgeen gij vragen zult, / Gij zeker zult beërven” is ontleend aan de bijbel waarin degene die bidt wordt beloofd dat hij zal krijgen wat hij vraagt. Zie bijvoorbeeld: Mattheüs 7:7-12. Bidt, en u zal gegeven worden; zoekt, en gij zult vinden; klopt, en u zal opengedaan worden. Want een iegelijk, die bidt, die ontvangt; en die zoekt, die vindt; en die klopt, dien zal opengedaan worden.
Deze belofte wordt door mensen die een hekel aan godsdienst hebben vaak zo geïnterpreteerd dat het godsvertrouwen waaruit het gebed voortkomt als een krankzinnigheid tevoorschijn komt.
Dickinson gebruikte vaak een merkwaardige interpunctie; ze werkte vooral met liggende streepjes. Ik heb in vertaling die streepjes niet overgenomen, maar ik heb wel gebruikgemaakt van de aanwijzingen die die streepjes bevatten. Kijk bijvoorbeeld maar eens naar “ – twinkled – “. In moderne edities wordt dat woord direct achter Judgment geplaatst, zonder streepjes dus, maar die streepjes bevatten wel degelijk belangrijke informatie.
[Ik heb het gedicht verbeterd na kritische opmerkingen van een lezer – W. van Wingerden uit Stedum – waarvoor hartelijk dank.]
Geluidsopname van de vertaling – Arie Sonneveld
Vertaling:
Bidden
Voor mij werd weinig nodig geacht, iets zinvols, een hemel allicht; dit zou passen binnen m’n budget, ‘t leven en ik – mooi in evenwicht.
Daar die laatste beiden omvat, kon het bij ‘t bidden volstaan slechts voor die ene gunsten te eisen, genade vulde het vast wel weer aan.
Zo bad ik dan op deze wijs: O Goede Geest, geeft toch aan mij een hemel kleiner dan van jou maar groot genoeg voor mij.
Een lach speelde om Jehova’s mond; de cherubs werden bang; grafheiligen knikten stiekem naar mij, vaak met kuiltjes in hun wang.
Ik ging daar weg, zo gauw ik kon: ‘t gebed kreeg zijn congé; donkere eeuwen raapten het op, ‘t Oordeel – twinkelend – ging mee, over een nobele ziel die het bestaat te geloven zonder reserve dat “Al hetgeen gij vragen zult, gij zeker zult beërven.”
En ik, ik speur nu in de lucht met ietwat wantrouwige ogen: een kind denkt al gauw aan bedrog, als het ooit een keer is bedrogen.
Origineel:
A Prayer
I meant to have but modest needs – Such as Content – and Heaven – Within my income – these could lie And Life and I keep even –
But since the last – included both – It would suffice my Prayer But just for one – to stipulate – And Grace would grant the Pair –
And so – upon this wise – I prayed – Great Spirit – Give to me A Heaven not so large as yours, But large enough – for me –
A Smile suffused Jehovah’s face – The Cherubim – withdrew – Grave Saints stole out to look at me – And showed their dimples – too –
I left the Place with all my might – I threw My Prayer away – The Quiet Ages picked it up – And Judgment – twinkled – too – That one so honest – be extant – It take the Tale for true – That “Whatsoever Ye shall ask – Itself be given You” –
But I, grown shrewder – scan the Skies With a suspicious Air – As Children – swindled for the first All Swindlers – be – infer –
William Butler Yeats (1865-1939) is een Ierse dichter en toneelschrijver, een van de grootste engelstalige schrijvers van de twintigste eeuw. In 1923 kreeg hij de Nobelprijs voor literatuur.
Yeats groeide op als een lid van de protestantse Ierse elite, maar hij nam daar afstand van, en hij ontwikkelde zich gaandeweg tot een man met grote belangstelling voor mystieke, en soms zelfs occulte onderwerpen. Deze onderwerpen kwamen zijn verbeeldingskracht zeker ten goede. Ook in het onderhavige gedicht is deze gerichtheid merkbaar, bijvoorbeeld wanneer de gestalte met het leeuwenlichaam en het mensenhoofd wordt voorgesteld als voortkomend uit de ‘Spiritus Mundi, de wereldgeest, een geestelijke entiteit die ook wel eens optreedt in de gedichten van Goethe (Weltgeist), bijvoorbeeld in het gedicht Eins und Alles, via deze link op deze website in vertaling beschikbaar.
Het gedicht dat ik vertaald heb – The Second Coming – is heel beroemd geworden, omdat het een ondergangsfantasie heel duidelijk onder woorden brengt.
Het gedicht is geschreven in 1919, onmiddellijk na de Eerste Wereldoorlog, een oorlog die in het angelsaksische taalgebied vaak als een groter drama wordt beschouwd – The Great War – dan de Tweede. Het gedicht is voor het eerst gepubliceerd in 1920 in het Amerikaanse tijdschrift The Dial. Het is opgenomen in de bundel die in 1921 werd gepubliceerd: Michael Robartes and the Dancer.
Vlak voor de Tweede Wereldoorlog goed was begonnen, in 1939, overleed Yeats. De dichter Wystan Hugh Auden was zojuist naar Amerika geëmigreerd. Hij schreef een gedicht In Memoriam William Butler Yeats (via de link op deze website in vertaling beschikbaar) dat heel beroemd is geworden, vooral door de zin “For Poetry makes nothing happen”.
Met de titel van het gedicht, en aan het slot van het gedicht heeft Yeats enkele duidelijke, maar ambivalente verwijzingen naar het christendom aangebracht: de Wederkomst spreekt wel voor zichzelf, en de schommelwieg is een duidelijke verwijzing naar de kribbe in Bethlehem; het christendom lijkt voor een deel verantwoordelijk te worden gesteld voor de gruwelen waar Yeats impliciet naar verwijst. Maar de gestalte uit zijn verbeelding lijkt ook niet bepaald geneigd om nederig naar een stal te gaan om daar geboren te worden.
[Ik heb de twee openingswoorden van de eerste twee versregels van de tweede strofe – twee maal ‘gewis’ – vervangen door twee maal ‘stellig’, een woord dat dezelfde antimetrie kent als ‘surely’ en dat voor mijn gevoel een klein beetje minder archaïsch klinkt. In de geluidsopname is nog ‘gewis’ te horen.]
Geluidsopname van de vertaling – Arie Sonneveld
Vertaling:
De Wederkomst
Cirkelend, cirkelend in steeds wijdere kringen kan de valk de valkenier niet horen; de boel valt uiteen; het centrum houdt geen stand; pure anarchie wordt op aarde uitgestort; een bloedgolf wordt uitgestort, en links en rechts gaat de rite van onschuld teloor; De besten zijn zeer wankelmoedig, en de slechtsten zinderen van bezielde vurigheid.
Stellig wordt een openbaring ons deel; stellig zal daar de Wederkomst zijn. Wederkomst! Het woord is nog niet uitgesproken of een reusachtig beeld, uitgaand van de Spiritus Mundi, vertroebelt mijn blik: ergens in woestijnzand is een gestalte met het lijf van een leeuw en het hoofd van een mens, met een blik zo leeg en meedogenloos als de zon, die traag zijn bovenbenen beweegt; en rondom fladderen schaduwen van gepikeerde woestijnvogels. Opnieuw valt de duisternis in; maar inmiddels weet ik dat twintig eeuwen van versteende slaap uitliepen op de nachtmerrie van een schommelwieg. En welk lompe beest zal, als zijn tijd straks rijp is, naar Bethlehem sjokken om geboren te worden?
Origineel:
The Second Coming
Turning and turning in the widening gyre The falcon cannot hear the falconer; Things fall apart; the centre cannot hold; Mere anarchy is loosed upon the world, The blood-dimmed tide is loosed, and everywhere The ceremony of innocence is drowned; The best lack all conviction, while the worst Are full of passionate intensity.
Surely some revelation is at hand; Surely the Second Coming is at hand. The Second Coming! Hardly are those words out When a vast image out of Spiritus Mundi Troubles my sight: somewhere in sands of the desert A shape with lion body and the head of a man, A gaze blank and pitiless as the sun, Is moving its slow thighs, while all about it Reel shadows of the indignant desert birds. The darkness drops again; but now I know That twenty centuries of stony sleep Were vexed to nightmare by a rocking cradle, And what rough beast, its hour come round at last, Slouches towards Bethlehem to be born?
De Franse dichter Charles Baudelaire (1821-1867) schreef prachtige gedichten, onder andere in zijn beroemdste bundel Les Fleurs du mal (1857) – De bloemen van het kwaad.
Bijgaande foto is omstreeks 1855 gemaakt door de beroemde pionier van de fotografie Nadar (1820-1910), pseudoniem van Gaspard-Félix Tournachon.
De poëzie van Baudelaire heeft kenmerken van romantiek en decadentie. Hij is een van de dichters die werd opgenomen in de door Paul Verlaine samengestelde bloemlezing Les poètes maudits (1884).
In Les Fleurs du Mal staat bijvoorbeeld ook De albatros, een gedicht dat het beeld van de gedoemde dichter (poète maudit) oproept, een beeld dat blijvend met Baudelaire en met hem verwante dichters verbonden is. De albatros is ook in vertaling op deze website beschikbaar.
In dezelfde bundel is ook À une dame créole – Op een creoolse dame – opgenomen. Het is een sensueel gedicht dat eerder een multiculturele geest ademt dan een eng-nationalistische. Waarschijnlijk zou het gedicht nu niet meer zo geschreven kunnen worden – de verwijzing naar de afkomst van deze dame en naar haar slaven kan mogelijk niet door eigentijdse beugels – maar het voornaamste is dat de exotische dame hier in een uiterst gunstig, bijna Shakespeareaans licht verschijnt.
Aan de oever van de Seine (tegenover het huis van Stephane Mallarmé in Vulaines-sur-Seine (foto: Arie Sonneveld, 2-8-2021)
Mij komen soms teksten onder ogen waaruit zou blijken dat woorden als ‘creools’ en ‘dame’ en ‘slaven’ niet langer in fatsoenlijk Nederlands zouden zijn toegestaan. Ik heb me van dat verbod bij het vertalen niets aangetrokken.
Het gedicht is niet opgedragen aan zijn latere maîtresse Jeanne Duval, zoals soms gedacht wordt. Duval was overigens wel een donkere dame. Baudelaire schreef het gedicht tijdens een reis die hij als jongeman maakte tijdens een verblijf op Mauritius – Baudelaires ouders probeerden hem op deze luxe manier van zijn dwaalwegen en verkeerde bedenksels te genezen. (Waarom is dat mij nooit overkomen?) Het is overigens zeer te betwijfelen of het doel van de ouders is bereikt.
Enfin, het gedicht was opgedragen aan Emmelina Autard de Bragard, zijn gastvrouw op Mauritius. Het gedicht werd voor het eerst gepubliceerd in 1845 en later opgenomen in Les Fleurs du Mal.
Ik denk dat dit gedicht verder heel weinig toelichting nodig heeft. Baudelaire is duidelijk zeer onder de indruk van de dame in kwestie, en het sonnet dat hij aan haar wijdde is een van de duizenden sonnetten waartoe zij ongetwijfeld zou kunnen inspireren.
Een van de eigenaardigheden, de charmes van Baudelaires gedichten is de stuwende zangerigheid ervan. Ik heb geprobeerd die in het Nederlands zo goed mogelijk na te bootsen.
Hieronder volgt eerst een geluidsopname van de vertaling, en daarna komt de tekst.
Vertaling:
Op een creoolse dame
In een zoetgeurend land, gestreeld door de zon, kende ik, onder een loofscherm van pure paarsheid, en een rij palmen die netten van loomheid spon, een creoolse dame van ongeziene schoonheid.
Ze is warm en licht; haar lokken – betoverend duister – verlenen haar hals een hoogst-adellijk bouquet. Ze is slank als een jager, vol gratie en luister, met een ferme blik en een vrijmoedige tred.
Mocht u ooit gaan, madame, naar de fraaie streken aan de oevers van de Seine, langs de groene Loire – waar u elk landhuis alsmaar chiquer zal doen lijken –
dan zullen, in de schaduw van lommerrijke beken, zich in duizend dichtersharten sonnetten openbaren, die u, meer nog dan al uw slaven, naar de ogen kijken.
Origineel:
À une Dame créole
Au pays parfumé que le soleil caresse, J’ai connu, sous un dais d’arbres tout empourprés Et de palmiers d’où pleut sur les yeux la paresse, Une dame créole aux charmes ignorés.
Son teint est pâle et chaud; la brune enchanteresse A dans le cou des airs noblement maniérés; Grande et svelte en marchant comme une chasseresse, Son sourire est tranquille et ses yeux assurés.
Si vous alliez, Madame, au vrai pays de gloire, Sur les bords de la Seine ou de la verte Loire, Belle digne d’orner les antiques manoirs,
Vous feriez, à l’abri des ombreuses retraites Germer mille sonnets dans le coeur des poètes, Que vos grands yeux rendraient plus soumis que vos noirs.
T. S. Eliot (1888-1965) was een Amerikaans-Engelse dichter die in Nederland het meest bekend is geworden door het gedicht The Waste Land, met de bekende openingszinnen:
April is the cruellest month, breeding Lilacs out of the dead land, mixing Memory and desire, stirring Dull roots with spring rain. Winter kept us warm, covering Earth in forgetful snow, feeding A little life with dried tubers.
Daarnaast zijn ook de Four Quartets heel bekend geworden.
De dichter Martinus Nijhoff (1894-1953) is in sommige opzichten – modernisme, ingehouden ironie, lange toppenverzen met memorable regels, band met het christendom – aan hem verwant.
In 1917 publiceerde Eliot de bundel Prufrock and Other Observations. Hierin was ook het hier vertaalde gedicht The Love Song of J. Alfred Prufrockopgenomen.
Eliot schreef het gedicht als jonge man, een twintiger nog. Het is een lange monologue interieur van een angstige, egotistische, sociaal-schuwe man die niet weet hoe hij contact kan maken met de dame op het feestje, een man die allerlei bedenksels heeft waarom hij zus zou doen, of zo, maar die het niet doet.
In het gedicht komen vele toespelingen voor op de bijbel, Dante, Hesiodos, Shakespeare, enzovoort.
Het motto van het gedicht is ontleend aan De Goddelijke Komedie van Dante, een episch dichtwerk uit de veertiende eeuw in drie delen: De Hel, Het Vagevuur en Het Paradijs. Het betreft zes versregels uit de zevenentwintigste zang van De Hel. De regels vormen het begin van een antwoord dat Dante kreeg van Guido da Montefeltro die zich in de achtste hellekring bevond. Montefeltro durfde te antwoorden zonder bang te hoeven zijn om voor gek te worden versleten, omdat hij gehoord heeft dat er uit deze hellekring nooit iemand terugkeert naar het land van de levenden.
De suggestie die uitgaat van dit motto is uiteraard dat dit gedicht uit de ‘buitenste duisternis’ tevoorschijn komt (‘buitenste duisternis’ is bijbelse beeldspraak voor wat in de christelijke traditie ‘de hel’ wordt genoemd), en uiteraard nooit openbaar zou zijn geworden als de boodschap ons daadwerkelijk zou kunnen bereiken. Een zeer theatraal motief dus, en zeer ironisch bovendien: wat u leest, behoort u niet te kunnen lezen, maar u leest het nu wel.
Ik heb de strofen genummerd. Deze nummering is niet eigen aan het origineel, en het is ook niet gebruikelijk in de overweldigende hoeveelheid literatuur over dit gedicht, maar het is wel behulpzaam bij het strofegewijze commentaar dat ik zo dadelijk zal geven.
Er zijn al veel gerenommeerde dichters en schrijvers die zich aan een vertaling hebben gewaagd, onder anderen: Martinus Nijhoff, Pé Hawinkels en Elly de Waard (de hyperlinks verwijzen naar de online beschikbare vertalingen).
Het gedicht is vrij van vorm, maar kent wel behoorlijk veel rijm: eindrijm, assonanties, alliteraties.
Een beknopte tekst die een aardige eerste introductie geeft tot het gedicht, vindt u hier (in het Engels).
Dan nu een beknopt commentaar per strofe:
Motto: De vurige tong is beeldspraak ontleend aan de vlammen van de hel, maar deze hellevlam staat hier natuurlijk ook voor de tong van degene die antwoord moet geven. Een flakkerende tong is een ratelende, een bewegende, een sprekende tong; een stilstaande tong zwijgt.
Strofe 1: De jij en ik gaan naar een feestje, maar de ik-figuur ziet er als een berg tegenop. De strofe zinspeelt op allerlei erotische avonturen die je op zo’n wezenloze avond, als je in de betreffende ietwat verlopen stadswijk rondloopt, kunt vermoeden. Het erotische element keert herhaaldelijk terug.
Strofe 2: Ze zijn gearriveerd. Opgedirkte dames met een pretentieuze conversatie lopen af en aan.
Strofe 3: De ietwat vervuilde avondatmosfeer wordt opgeroepen met het beeld van een kat. De kat is in deze strofe van begin tot eind aanwezig. En de kat is natuurlijk ook een egocentrisch en autonoom wezen, net als de ik-figuur.
Strofe 4: “Er is een tijd om te omhelzen en een tijd om zich van omhelzingen te onthouden“, zegt de bijbelse Prediker. De retoriek van “Er is een tijd …” wordt een aantal strofen volgehouden. De tobberigheid, de eindeloze reflectie van de hoofdpersoon op wat hij zal doen of zal nalaten, treedt duidelijk aan het licht. De Werken en Dagen zijn een toespeling op een werk van Hesiodos.
Een moderne editie van het boek met een afbeelding van de jonge Eliot die een strakke scheiding in zijn haar heeft gekamd.
Strofe 5: De ik-figuur wordt weer in zijn tobberijen gestoord door de dames van strofe 2.
Strofe 6: Opnieuw getob, vooral over het eigen uiterlijk: is de hoofdpersoon wel aantrekkelijk genoeg voor de vrouwen die hij stilletjes veracht? Er wordt gezinspeeld op iets wat hij zou kunnen zeggen om de rampzalige toestand definitief aan het wankelen te brengen.
Strofe 7: Het blijken allemaal bekenden te zijn, of althans mensen die geen geheimen bezitten. De slotvraag lijkt terug te slaan op de vraag of hij het aandurft het heelal uit zijn evenwicht te brengen, misschien een vooruitgrijpen op de crisis die zo dadelijk ter sprake komt, maar misschien ook op de wanhoop die wordt opgeroepen door de onmogelijkheid om contact te maken.
Strofe 8: De ik-figuur wil niet in een hokje gestopt worden, maar dat lot lijkt onontkoombaar. Wat hem vervult is onvrede met zichzelf, en het meepraten over Michelangelo zal ongetwijfeld niet gaan lukken.
Strofe 9: Blote armen, vrouwengeuren die de ik-figuur obsederen. Deze strofe geeft de indruk dat erotische verlangens – die de wanhoop van contactarmoede schrijnend maken – bepaald niet afwezig zijn.
Strofe10: Zal de ik-figuur dan maar vertellen wat hij gezien heeft? Het betreft een weinig flatteuze scène: pijprokende mannen in hemdsmouwen die uit ramen hangen. Er is een impliciet gehouden beeldrijm met het eigen ongeloof in sociale (en erotische) vermogens.
Strofe 11: Een geweldig beeld: krabbenpoten die hun wanhoop klauwen over de bodem van de oceanen.
Strofe 12: Moet de ik-figuur – terwijl alles er zo vredig en gemanicuurd uitziet – nochtans zijn persoonlijke crisis op het gezelschap uitleven? En terwijl hij overbewust is – hij heeft zijn hoofd zien binnendragen op een schaal, toch is hij bepaald geen profeet die weet hoe het verder moet. Dit impliceert ook een afwijzing van de profetenmantel waarmee dichters soms behangen worden, of waarmee ze zichzelf behangen. Het beeld van het hoofd op een schaal is ontleend aan het vreselijke einde van de gevangen genomen Johannes de Doper die op verzoek van Herodias (de echtgenote van koning Herodes Antipas en de moeder van Salomé) onthoofd werd als beloning voor de erotische dans van Salomé voor Herodes Antipas en zijn gasten.
Strofe 13: En stel nu eens dat de ik-figuur toch iets van wat hem beroert te berde zou brengen, zou dat de ellende die dat met zich meebrengt misschien kunnen rechtvaardigen? Lazarus is iemand die in het bijbelse Nieuwe Testament door Jezus wordt opgewekt uit de doden. Dat Lazarus aankondigt te zullen vertellen wat hem in de dood is overkomen – iets wat door bekoorlijke hoofdjes duidelijk van de hand wordt gewezen – werd reeds prachtig aangereikt door het motto van Dante.
Strofe 14: Net als in de vorige strofe preludeert de ik-figuur op een afwijzing voor het geval hij werkelijk voor de dag zou komen met wat hem ten diepste bezig houdt.
Strofe 15: Een strofe die uiteraard verwijst naar Hamlet, het toneelstuk van Shakespeare. Hamlet wordt opgevoerd als contrast. De ik-figuur is veel miezeriger dan Hamlet. De monoloog in het toneelstuk waarin ‘To be or not to be’ voorkomt, is heel bekend. Ook dit gedicht is bijna een monoloog. Het eindigt met de Dwaas, een bekende Shakespeareaanse figuur – en dat is niet zo vreemd, want Shakespeare is heel goed, en dwazen komen ook in de werkelijkheid vrij vaak voor.
Strofe 16: Hij ziet het al voor zich: zo’n gênante grijsaard met opgerolde broekspijpen.
Strofe 17: Durft hij het? Een perzik eten is moeilijk, een ander kapsel kiezen ook. Hij gaat wel in zijn eentje wandelen, maar wat hoort hij? Verleidelijke sirenen, maar ze verleiden niet hem – ze zingen slechts voor elkaar.
Strofe 18: Niet voor hem.
Strofe 19: De slotconclusie: de grijzende haren worden uiteindelijk gekamd, maar toch niet het kalende hoofd van de ik-figuur, maar de door de wind van de onrust tevoorschijn geroepen witte lokken van de zee. Dan verschuift het perspectief opeens naar een ‘wij’, waarmee de conclusie in poëtische zin algemeen geldig worden gemaakt. Diep onder de oppervlakte van de zee – een mooi beeld voor de isolatie waarin de ik-figuur zich bevond – bevinden ‘wij’ ons kennelijk allemaal, net als de krabben die stilzwijgend schrapen over de bodem. En ‘wij’, die aanwezig blijken te zijn op de bodem in de aldaar aanwezige zalen, werden er bijna ingekapseld, dat wil in dit geval zeggen met zeewier omkransd, maar zodra mensenstemmen tot ‘ons’ bewustzijn doordrongen, gingen ‘wij’ ten onder, verloren wij onze eigenheid, dreven wij weg van ons meest authentieke bezit: onze wanhoop, onze individualiteit.
Een opgewekte, mensvriendelijke conclusie is het misschien toch niet.
Van het aan Dante ontleende motto, dat in het origineel onvertaald bleef, heb ik tussen haken een enigszins vrije, de poëtische kracht niet al te zeer aantastende prozavertaling gegeven.
Geluidsopname van de vertaling – Arie Sonneveld
Vertaling:
Het liefdeslied van J. Alfred Prufrock
S’io credesse che mia risposta fosse A persona che mai tornasse al mondo, Questa fiamma staria senza piu scosse. Ma percioche giammai di questo fondo Non torno vivo alcun, s’i’odo il vero, Senza tema d’infamia ti rispondo.
(Als ik zou geloven dat mijn antwoord was gericht Aan iemand die ooit zou terugkeren op aarde, Dan zou deze vurige tong niet langer flakkeren maar stilstaan; Maar sinds niemand – als ik het wel heb – uit deze diepten ooit wederkeert, zal ik zonder angst voor schande antwoorden.)
1. Kom, laat ons gaan dan, jij en ik, nu de avond aan de hemel wordt geschikt als een patiënt verdoofd met ether op een tafel; laat ons gaan, door van die desolate straten, dat stiekeme de straat verlaten voor een wilde nacht in van die derderangs hotels en bars met zaagselvloeren, oesterschelpen: straten die lopen als een taaie twist waarin je nooit de kwade opzet mist, die leiden naar een overheersende vraag … Oh, zeg nu niet: “Hoe luidt die dan?” Laat ons nu op visite gaan.
2. In de salon stelen de dames de show al pratend over Michelangelo.
3. De gele mist die traag zijn rug schuurt aan het raam, de gele rook die traag zijn snoet wrijft tegen ’t raam, steekt gretig met zijn tong in elke avondhoek, hangt rond bij ’t water dat in goten stil blijft staan, vangt op haar rug het roet dat uit de schoorsteen komt, gleed soepel van ‘t terras, en heeft een sprong gemaakt, en ziende dat het een zachte oktobernacht betrof, vlijde ze zich in een keer om het huis, en viel in slaap.
4. En ja, er is een tijd voor de gele rook die langs de straten gaat, zijn rug traag schurend tegen ‘t raam; er is een tijd, er is een tijd om je gezicht zo te plooien dat je ziet wie jou straks gadeslaat; er is een tijd voor moord, en voor een scheppingsdaad, en tijd voor alle werken en dagen van een hand die zich opheft en een vraag op jouw bordje plaatst; voor jou een tijd, voor mij een tijd, een tijd voor nog een honderd aarzelingen voor honderd inbeeldingen en aanpassingen, eer straks de gong weerklinkt voor het ontbijt.
5. In de salon stelen de dames de show al pratend over Michelangelo.
6. En ja, er is een tijd om zich af te vragen: ‘Durf ik het aan?’ en, ‘Durf ik het aan?’ Een tijd om de rug toe te keren en de trap af te dalen, met een kale plek die schemert door m’n haren – (ze zullen wel zeggen: “Wat wordt zijn haar al dun!”) mijn jacquet, mijn boord omhoog gestoken tot mijn kin, mijn nette das die met een kleine speld zich op mijn buik bevindt – (Ze zullen wel zeggen: “O, wat zijn z’n armen en z’n benen dun!”) Durf ik het aan het heelal te laten beven? Zo meteen is er een tijd Voor beschikkingen en herroepingen die meteen weer worden prijsgegeven.
7. Want heus, ik kende ze allemaal al, echt allemaal: heb ochtenden, middagen, avonden uitgezeten, ik heb met koffielepeltjes mijn leven uitgemeten; ik ken van elke wegstervende stem het stervend geluid achter de muziek van tussen die gangen door. Dus hoe stel ik me dat dan voor?
8. En al die ogen kende ik al, echt allemaal – de ogen die jou blijvend aan een formule vastmaken, en als je in woorden bent gevat, vervolgens vastpinnen, en als je bent vastgepind en spartelt aan de muur, wat kun je dan beginnen om al die stompe eindjes van mijn dagen en gedragen uit te braken? En hoe stel ik me dat dan voor?
9. En al die armen kende ik al, echt allemaal – met pofmouwtjes, armen die wit zijn en bloot (maar beschenen door lamplicht, overdekt met lichtbruin haar!) Is het die geur, dat zalige bouquet dat mij zo aan het denken zet? Armen die op tafel rusten, soms omwonden door een sjaal. En hoe stel ik me dat dan voor? En wat kun je dan beginnen?
10. Zal ik ze vertellen: ik liep in de schemering door smalle straten en keek naar de rook die opsteeg uit de pijpen van eenzame halfblote mannen, hangend uit hun ramen? …
11. O, was ik maar een paar ruige klauwen die schrapen over de bodem van stille zeeën.
12. En de middag, de avond – ze liggen er zo vredig bij! met elegante vingers die masseren, slapend … vermoeid … of kwalen simuleren, uitgestrekt op de vloer, hier tussen jou en mij. Moet ik, meteen na thee en cake en feestdis, moed verzamelen voor de ultieme crisis? Al heb ik geweend en gevast, geweend en gebeden, al heb ik mijn hoofd (lichtelijk kalend) zien binnendragen op een schaal een profeet ben ik niet – maar da’s een ander verhaal; heel even zag ik mijn roem opflakkeren, en ik zag de eeuwige Hein mijn jas aanpakken, en ginnegappen, ik was, om kort te gaan, bang.
13. En was het dat allemaal waard, uiteindelijk, na alle drankjes, de thee, de toast met pastei, te midden van het porselein, bij ‘t gepraat van jou en mij, had het de moeite geloond als ik de zaak met een glimlach had weggeslikt, het universum had laten krimpen tot een balletje om die te rollen naar een overheersende vraag, om dan te zeggen, “Ik ben Lazarus, opgestaan uit de doden, teruggekomen om je alles te vertellen, ik vertel je echt alles” – terwijl iemand, haar hoofdje schikkend in een kussen zou zeggen: “Dat is echt niet wat ik wilde; dat is het niet, echt niet.”
14. En was het dat allemaal waard, uiteindelijk heeft het de moeite geloond al die schemeringen, de binnenplaatsjes, de bespatte straten, de intriges, de theekopjes, de slepende rokken – en dit, en zoveel meer? – onmogelijk kan ik zeggen wat ik precies bedoel! Maar als een toverlantaarn zenuwen zou projecteren op een scherm: zou het de moeite waard zijn geweest terwijl iemand, een kussen schikkend of een das losgooiend, en wegdraaiend naar het raam, zou zeggen: “Dat is het niet, echt niet. “Dat is echt niet wat ik wilde.”
15. Nee! Ik ben Prins Hamlet niet, en zou hem ook niet kunnen zijn; ‘k ben een gedienstig mannetje, een die je er goed bij kunt hebben, die wel een zaakje regelen kan, die de prins een advies verstrekt; vast een nuttig instrument, gedwee, blij dat hij zich bruikbaar maken kan, behendig, voorzichtig en nauwgezet; heel gewichtig, maar wel een beetje kleurloos; soms – toegegeven – bijna lachwekkend – bijna, soms, een regelrechte Dwaas.
16. Ik word oud … ik word oud … straks loop ik met opgerolde broekspijpen rond.
17. Durf ik een perzik eten? Zal ik mijn scheiding veranderen. Ik zal een broek aandoen van wit flanel, en langs het strand wandelen. Ik heb de sirenen horen zingen, vooral naar elkander.
18. Ze zingen, denk ik, vast niet voor mij.
19. Ik heb ze naar zee zien glijden over de golven; ze kammen van de golven de witte lokken als de wind over het zwarte water jaagt met witte vlokken. We hebben vertoefd in de zalen van de zee, waar zeenimfen ons met bruin en rood wier omringden totdat mensenstemmen ons wekken, en wij verdrinken.
Origineel:
The Love Song of J. Alfred Prufrock
S’io credesse che mia risposta fosse A persona che mai tornasse al mondo, Questa fiamma staria senza piu scosse. Ma percioche giammai di questo fondo Non torno vivo alcun, s’i’odo il vero, Senza tema d’infamia ti rispondo.
Let us go then, you and I, When the evening is spread out against the sky Like a patient etherized upon a table; Let us go, through certain half-deserted streets, The muttering retreats Of restless nights in one-night cheap hotels And sawdust restaurants with oyster-shells: Streets that follow like a tedious argument Of insidious intent To lead you to an overwhelming question … Oh, do not ask, “What is it?” Let us go and make our visit.
In the room the women come and go Talking of Michelangelo.
The yellow fog that rubs its back upon the window-panes, The yellow smoke that rubs its muzzle on the window-panes, Licked its tongue into the corners of the evening, Lingered upon the pools that stand in drains, Let fall upon its back the soot that falls from chimneys, Slipped by the terrace, made a sudden leap, And seeing that it was a soft October night, Curled once about the house, and fell asleep.
And indeed there will be time For the yellow smoke that slides along the street, Rubbing its back upon the window-panes; There will be time, there will be time To prepare a face to meet the faces that you meet; There will be time to murder and create, And time for all the works and days of hands That lift and drop a question on your plate; Time for you and time for me, And time yet for a hundred indecisions, And for a hundred visions and revisions, Before the taking of a toast and tea.
In the room the women come and go Talking of Michelangelo.
And indeed there will be time To wonder, “Do I dare?” and, “Do I dare?” Time to turn back and descend the stair, With a bald spot in the middle of my hair — (They will say: “How his hair is growing thin!”) My morning coat, my collar mounting firmly to the chin, My necktie rich and modest, but asserted by a simple pin — (They will say: “But how his arms and legs are thin!”) Do I dare Disturb the universe? In a minute there is time For decisions and revisions which a minute will reverse.
For I have known them all already, known them all: Have known the evenings, mornings, afternoons, I have measured out my life with coffee spoons; I know the voices dying with a dying fall Beneath the music from a farther room. So how should I presume?
And I have known the eyes already, known them all— The eyes that fix you in a formulated phrase, And when I am formulated, sprawling on a pin, When I am pinned and wriggling on the wall, Then how should I begin To spit out all the butt-ends of my days and ways? And how should I presume?
And I have known the arms already, known them all— Arms that are braceleted and white and bare (But in the lamplight, downed with light brown hair!) Is it perfume from a dress That makes me so digress? Arms that lie along a table, or wrap about a shawl. And should I then presume? And how should I begin?
Shall I say, I have gone at dusk through narrow streets And watched the smoke that rises from the pipes Of lonely men in shirt-sleeves, leaning out of windows? …
I should have been a pair of ragged claws Scuttling across the floors of silent seas.
And the afternoon, the evening, sleeps so peacefully! Smoothed by long fingers, Asleep … tired … or it malingers, Stretched on the floor, here beside you and me. Should I, after tea and cakes and ices, Have the strength to force the moment to its crisis? But though I have wept and fasted, wept and prayed, Though I have seen my head (grown slightly bald) brought in upon a platter, I am no prophet — and here’s no great matter; I have seen the moment of my greatness flicker, And I have seen the eternal Footman hold my coat, and snicker, And in short, I was afraid.
And would it have been worth it, after all, After the cups, the marmalade, the tea, Among the porcelain, among some talk of you and me, Would it have been worth while, To have bitten off the matter with a smile, To have squeezed the universe into a ball To roll it towards some overwhelming question, To say: “I am Lazarus, come from the dead, Come back to tell you all, I shall tell you all”— If one, settling a pillow by her head Should say: “That is not what I meant at all; That is not it, at all.”
And would it have been worth it, after all, Would it have been worth while, After the sunsets and the dooryards and the sprinkled streets, After the novels, after the teacups, after the skirts that trail along the floor— And this, and so much more?— It is impossible to say just what I mean! But as if a magic lantern threw the nerves in patterns on a screen: Would it have been worth while If one, settling a pillow or throwing off a shawl, And turning toward the window, should say: “That is not it at all, That is not what I meant, at all.”
No! I am not Prince Hamlet, nor was meant to be; Am an attendant lord, one that will do To swell a progress, start a scene or two, Advise the prince; no doubt, an easy tool, Deferential, glad to be of use, Politic, cautious, and meticulous; Full of high sentence, but a bit obtuse; At times, indeed, almost ridiculous— Almost, at times, the Fool.
I grow old … I grow old … I shall wear the bottoms of my trousers rolled.
Shall I part my hair behind? Do I dare to eat a peach? I shall wear white flannel trousers, and walk upon the beach. I have heard the mermaids singing, each to each.
I do not think that they will sing to me.
I have seen them riding seaward on the waves Combing the white hair of the waves blown back When the wind blows the water white and black. We have lingered in the chambers of the sea By sea-girls wreathed with seaweed red and brown Till human voices wake us, and we drown.
De Amerikaanse dichter Edwin Arlington Robinson (1869-1935) won in de jaren twintig van de twintigste eeuw drie keer de Pulitzer Prize en werd een paar keer genomineerd voor de Nobelprijs voor literatuur.
Toch is de kans vrij groot dat u nog niet vaak van hem hebt gehoord. Hij leefde – literair gesproken – ook een beetje in een tussentijd: half negentiende eeuw, half twintigste eeuw. Maar hem om die reden negeren zou een ernstige vergissing zijn.
Een voortreffelijke inleiding tot zijn werk kunt u elders op deze website vinden – het is in vertaling beschikbaar. Het betreft de inleiding die Robert Frost schreef bij het lange gedicht van E.A. Robinson dat de titel draagt ‘King Jasper’. Frost geeft daarin een goede duiding van zijn techniek en zijn levensopvatting. Robinson was – anders dan veel tijdgenoten – niet erg geneigd tot het schudden met gebalde vuisten, maar hij onderzocht liever de donkere kanten van de menselijke natuur.
Het hier vertaalde gedicht – The House on the Hill – wordt ook geciteerd in de genoemde inleiding. Het vormt een treffende illustratie bij de diep-melancholische kant van zijn dichterschap die Frost zo goed heeft aangewezen.
Ik heb de titel niet letterlijk vertaald. Het gedicht zit heel strak in de vorm, met weinig lettergrepen en een heel strak rijmschema. Dat betekent dat je met voor de hand liggende vertalingen van ‘Hill’ niet veel kunt beginnen: heuvel, berg, helling, kam. Maar misschien is dat voor een Nederlands publiek ook wel wat minder erg, omdat het land dat we het beste kennen relatief vlak is.
Het gedicht is een villanelle, een negentien-regelig gedicht.
Een villanelle is een streng gereguleerde versvorm die opent met vijf terzinen (drieregelige strofen) en afsluit met een kwatrijn (vierregelige strofe). De eerste en de derde regel van de eerste terzine zijn keerregels die afwisselend terugkeren als de slotregel van de volgende terzinen, en beide keerregels keren ten slotte samen terug als de twee slotregels van het kwatrijn.
De uitdaging van de villanelle is om dezelfde keerregel steeds verrassende betekenissen te ontlokken in de verschillende strofen. Soms probeert de dichter ook om met de steeds terugkerende herhalingen een emotioneel effect te sorteren bij de lezer of toehoorder.
Het gedicht is verder geschreven in een jambische drievoet – pompóm, pompóm, pompóm – en het telt dus maar zes lettergrepen per versregel, want het rijm is mannelijk of staand (nood / dood) en niet vrouwelijk of slepend (noden / doden). Ten slotte kent het maar twee rijmklanken.
Het gedicht is ontleend aan Edwin Arlington Robinson, Selected Poetry, Penguin Books, 1997, p.8.
Geluidsopname van de vertaling – Arie Sonneveld
Vertaling:
Het lege Huis
Er is nu niemand meer, het Huis is leeg en stil, het komt op zwijgen neer.
De wind gaat nu tekeer door kieren hees en schril: er is nu niemand meer.
Voor hen geldt nu geen sneer of blijk van goede wil: het komt op zwijgen neer.
Wat dwalen we nu weer waar chaos groeien wil? Er is nu niemand meer.
Ons arm gefantaseer is voor hen loze gril: het komt op zwijgen neer.
Vervallen en terneer ligt ’t Huis daar leeg en stil: er is nu niemand meer, het komt op zwijgen neer.
Origineel:
The House on the Hill
They are all gone away, The House is shut and still, There is nothing more to say.
Through broken walls and gray The winds blow bleak and shrill: They are all gone away.
Nor is there one to-day To speak them good or ill: There is nothing more to say.
Why is it then we stray Around the sunken sill? They are all gone away,
And our poor fancy-play For them is wasted skill: There is nothing more to say.
There is ruin and decay In the House on the Hill: They are all gone away, There is nothing more to say.
R.S. Thomas in Eglwys Fach. Fotograaf: John Hedgecoe
Ronald Stuart Thomas (1913-2000) was een Welshe dichter die (meestal) in het Engels schreef. Hij was een anglicaans priester die getrouwd was met de schilderes Mildred Eldridge (1909-1991).
R.S. Thomas was een enigszins zonderlinge, eenzelvige figuur, een groot liefhebber van het vaak desolate Welshe landschap, een vogelkenner, vaak in verzet tegen een tijdgeest die meer waarde hechtte aan materiële luxe en lichamelijk genot dan aan de geestelijke zaken waar het – in zijn visie – werkelijk om ging. John Betjeman en Kingsley Amis waren bewonderaars. Seamus Heaney hield in 2001 een herdenkingsrede in Westminster Abbey (vertaling via de link beschikbaar).
Hij schreef veel religieuze poëzie. Volgens Christopher Morgan, de schrijver van R.S.Thomas: Identity, Environment, Deity (Manchester University Press, 2003, p.150-151; het boek is via de link online beschikbaar), maakte Thomas een ontwikkeling door van een mythische, deïstische religiositeit naar een houding die in de theologie wel wordt aangeduid met het begrip via negativa – de weg van de ontkenning. Dit is een spirituele houding waarin de relatie met een alomtegenwoordige God die de grond van ons bestaan is (in tegenstelling tot een veraf zijnde Schepper-God), wordt gevonden door zich te concentreren op afwezigheid en gemis.
In een treffend filmpje uit 1996 dat Bloodaxe Books beschikbaar heeft gemaakt – hier raadpleegbaar – zegt Thomas (vanaf 4’18”):
“Mocht er sowieso later nog aan mij gedacht worden, dan zal dat wel zijn om de intensiteit van een paar gedichten die ik heb geschreven. Maar, los van de gedichten, als mens hoop ik dat m’n voorbeeld van iemand die ervan hield buiten te zijn, die hield van de aardse dingen, en die het talent had meegekregen om ze niet alleen te horen maar ook te zien, voor anderen een zeker nut heeft gehad.”
Het onderhavige gedicht is een monoloog waarin een voor R.S. Thomas karakteristieke, bittere fantasie wordt uitgewerkt: er wordt een God opgevoerd die het helemaal gehad heeft met de mensheid, en er een eind aan gaat maken.
Het gedicht heeft zelfs een actuele kant: er worden virussen opgevoerd als de dienstwillige, duistere medewerkers van deze bittere God.
Geluidsopname van de vertaling – Arie Sonneveld
Vertaling:
Alleenspraak
En God dacht: bid maar een eind weg, schepsels; ik ga er zodadelijk een eind aan maken; het is, als je wilt, m’n eigen fout. ‘t Was niet mijn eerste blunder; mijn misstap werd gewist door een gletsjer. Ik zag ze gaan, buiten jullie blik – paleizen, raketten. Mijn privéwereld werd gekraakt; dan openden zich de scheuren; een verbond met de aarde ontstond. Winden bliezen de vlakten leeg. Vanuit de woestijnen seinden de geraamten naar me, tevergeefs. En na de aarde, het vuur; de wereld brandde. Ik weet niet meer hoe lang, want het felle schrijven heeft me versuft. Ik blies mijn koude adem uit; de damp condenseerde in de holten. De zon werd losgerukt uit mijn zijde. Je verscheen uit de wateren, verfijnd als water, met je minerale gedichten en beloften van gehoorzaamheid. Ik heb te lang naar je geluisterd. In de kerken die je voor me bouwde, knielde je neer voor de Machine. Waar kun je schuilen voor de onzichtbare virussen, mijn dienstwillige personeel van de duisternis?
Origineel:
Soliloquy
And God thought: Pray away, Creatures; I’m going to destroy It. The mistake’s mine, If you like. I have blundered Before; the glaciers erased My error. I saw them go Further than you – palaces, Missiles. My privacy Was invaded; then the flaw Took over; they allied themselves With the dust. Winds blew away Their pasture. Their bones signalled From the desert to me In vain. After the dust, fire; The earth burned. I have forgotten How long, but the fierce writing Seduced me. I blew with my cool Breath; the vapour condensed In the hollows. The sun was torn From my side. Out of the waters You came, as subtle As water, with your mineral Poetry and promises Of obedience. I listened to you Too long. Within the churches You built me you genuflected To the machine. Where will it Take you from the invisible Viruses, the personnel Of the darkness that do my will?
The Hidden Law 
_Gwynedd,_Wales_65.jpg){kind=link}
.jpg){kind=link}
