Boem Paukeslag, Paul van Ostayen

Ik heb een vriend – een heel goede vertaler – die moeite heeft met gedichten. Hij kan haast niet begrijpen waarom dichters hun gedachten niet gewoon in begrijpelijk proza opschrijven. Hij snapt ook niet waarom dichters hun versregels soms zo onlogisch afbreken.

Poëzie heeft een grotere intensiteit dan proza. Wie de intensiteit van een goed gedicht in proza wil vangen, wekt al snel de indruk dat het niet goed met hem gaat, dat hij krankzinnig is, of in ieder geval ernstig in de war. Liefde, wanhoop, natuurbeleving, haat, lofprijzing, mededogen, waarheidsliefde, religiositeit, zelfverwijt – al die dingen klinken, als je de intensiteit daarvan wilt overbrengen, heel theatraal of pathetisch in didactisch of betogend proza. Maar ze kunnen heel overtuigend zijn in goede poëzie. Poëzie is ook beknopter dan proza. Humor heeft niet zelden een dichterlijke vorm.

De afkeer die sommige mensen van poëzie hebben, wordt begrijpelijkerwijs gevoed door slechte verzen. En daar zijn er heel veel van.

Het ergert mij bijvoorbeeld enigszins dat in Nederland de mode die door de Vijftigers is geïntroduceerd om alle leestekens weg te laten en verzen te produceren waaraan kop noch staart, noch ook enige andere syntactische bekommernis te ontdekken valt, zoveel navolging vindt. ‘Vond’ moet ik misschien zeggen. Bij sommige dichters werkt dat weliswaar heel goed en is het zelfs ronduit functioneel, bijvoorbeeld bij de Todesfuge van Paul Celan, maar dat is lang niet altijd het geval. Maar dit is een zijspoor.

Als de wens om iets met grote intensiteit te schrijven er wel is, maar het dichterlijke vermogen daartoe ontbreekt,  krijg je Candlelight-verzen.

Er is ongelooflijk veel slechte poëzie, zoals er ook ongelooflijk veel slechte muziek en onleesbaar proza is.

Laat alles wat je niks vindt ongelezen, maar verzet je niet tegen wat mooi of ontroerend of amusant of anderszins overrompelend is.

Maar waarom breken dichters hun regels vaak zo raar af?

Afbrekingen van versregels zijn heel goed te vergelijken met maatstrepen in de muziek. Als ze je hinderen, geen probleem, plak alles achter elkaar, en geniet het resultaat alsof die strepen er niet stonden. De melodielijn loopt vaak over de maatstrepen heen, en er is geen enkele reden om je door die stomme strepen van de wijs te laten brengen. In sommige klassieke versvormen wordt het metrum strak gehandhaafd en worden de maatstrepen soms nog benadrukt door een eindrijm; bij modernere poëzie is het vaak wat vrijer, maar in wezen is er weinig veranderd. De bijbelse psalmen zijn trouwens met betrekking tot metrum en rijm ook (relatief) vrij, en ze ontlenen hun effect vaak aan andere muzikale middelen, zoals een suggestieve en uitgestelde climaxopbouw,  refrein, contrast en gevarieerde herhaling.

De dichter Hendrik de Vries (1896-1989) heeft een heleboel Spaanse volksgedichtjes vertaald. Hij publiceerde ze als ‘copla’s’. Eén daarvan luidt als volgt (ik citeer uit het hoofd):

Ik liep op het kerkhof rond;
Daar nam ik een kloek besluit:
Ik sloeg met mijn stok op de grond,
“Wie dapper is, komt er maar uit!”

Ik zou niet weten hoe je dat beknopt in proza zeggen kan, zonder subiet de indruk te wekken dat je hulp nodig hebt. Maar een onbegrijpelijk besef of thema is het zeker niet. En de lach die het vers opwekt staat evenmin los van de poëtische vorm. Ernst en plezier zijn beide tegelijkertijd en in gelijke mate aanwezig. En de Tijd, het verstrijken ervan, de onomkeerbaarheid ervan, is het grondthema van alle kunst.

En al dit gepraat kan het vers met geen mogelijkheid vervangen.¹