[De komende weken zal ik zo nu en dan een bijdrage posten op mijn website waarin ik een beschouwing geeft over het boek On Freedom van de Amerikaanse historicus Timothy Snyder. Het totale aantal bijdragen zal waarschijnlijk negen zijn. Iedere keer als er een nieuwe bijdrage verschijnt, kunt u daar naartoe navigeren via de hyperlink die is aangebracht achter het betreffende deel onder ‘(link)’. Als die hyperlink nog niet bestaat, is het betreffende deel nog niet geplaatst. Het overzichtje zal aan elke bijdrage toegevoegd worden zodat de geïnteresseerde lezer gemakkelijk heen en terug kan navigeren.]

Overzicht bijdragen

Deel 1 – Over de auteur en inleiding
Deel 2 – Soevereiniteit (link)
Deel 3 – Onvoorspelbaarheid (link)
Deel 4 – Mobiliteit (link)
Deel 5 – Trouw aan de feiten (link)
Deel 6 – Solidariteit (link)
Deel 7 – Overheid (link)
Deel 8 – Nabeschouwing (link)
Deel 9 – Bronopgave (link)

Boek: Timothy Snyder, On Freedom, New York: Crown 2024

Over de auteur

Timothy Snyder is hoogleraar geschiedenis aan Yale-universiteit. Zijn specialismen zijn: de geschiedenis van Centraal- en Oost-Europa, de Sovjetunie en de Holocaust. Hij bekleedt de Richard C. Levin-leerstoel in Geschiedenis aan Yale, en hij is een permanent lid van het Instituut voor Geesteswetenschappen in Wenen.

Hij groeide op in Dayton, een stad in de Amerikaanse stad Ohio, in een milieu van Quakers. Hij is getrouwd met de Joods-Amerikaanse hoogleraar intellectuele geschiedenis Marci Shore en samen hebben ze twee kinderen.

Hij schreef een aantal bekende boeken, zoals: Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin, Black Earth: The Holocaust as History and Warning, Thinking the Twentieth Century, On Tyranny: Twenty Lessons from the Twentieth Century, The Road to Unfreedom, and Our Malady. Zijn laatste boek is On Freedom. Verschillende boeken zijn ook in het Nederlands vertaald.

Hij leest en spreekt een groot aantal talen, en hij heeft zich ontwikkeld van een vakhistoricus tot iemand die in de engelstalige wereld een ‘public intelectual’ wordt genoemd.

Inleiding

Timothy Snyder heeft veel onderzoek gedaan naar de Holocaust. Hij benadrukt dat veel meer oost- en mideneuropese joden zijn vermoord dan westeuropese, een feit dat enigszins aan het zicht wordt onttrokken doordat Auschwitz is uitgegroeid tot symbool van de systematische moord op de joden. In Treblinka, Bełzec (na Auschwitz en Treblinka het ergste vernietigingskamp; bijna niemand kent die naam) en Sobibór werden 1,5 miljoen oost-europese joden vermoord, en er zijn uit die kampen maar een paar dozijn overlevenden teruggekeerd; er zijn bovendien misschien wel meer Poolse en sovjetjoden doodgeschoten in oost-Polen en de Sovjetunie dan er in totaal tijdens de Holocaust in gaskamers zijn vermoord.[1] Snyder schreef daarover een aantal boeken die onvermijdelijk vol staan met de ergste gruwelen: terneerdrukkende geschiedenis.

On Freedom is een poging om een positief boek te schrijven, niet om de teloorgang van de beschaving te documenteren, maar om een beschavingsideaal te formuleren, om te laten zien dat ook het nastreven van iets goeds een open mogelijkheid is voor wie de vrijheid echt is toegedaan, en dus niet alleen in naam.

‘En niet alleen in naam’ – die laatste claus is niet onbelangrijk. Vrijheid is altijd goed, iedereen beroept zich erop, het is een catchword waarvan zowel autocratische en tot een totalitair bewind geneigde geesten zich bedienen, als mensen die een democratische rechtsorde zijn toegedaan, levensbeschouwelijk liberaal denken (het gaat niet om economie), en bescherming van minderheden belangrijk vinden.

Dit boek probeert het kaf van het koren te scheiden en duidelijk te maken wat een zinvolle invulling van het vrijheidsbegrip zou kunnen zijn.

Timothy Snyder opent zijn boek On Freedom (ik las het boek in het Engels) met een bezoek aan een Oekraïense dame van 58 die alles verloren heeft tijdens de Russische bombardementen op het dorp Posad-Pokrovske , iets ten noordwesten van Cherson. Ze heeft hulp gehad van vrijwilligers en instanties en ze heeft nu een klein tijdelijk onderkomen van metaal waarin ze weer gastvrijheid en huiselijkheid heeft weten te scheppen. “Is deze vrouw vrij?” vraagt Snyder zich dan af.

De Russen zijn inmiddels weer uit Posad-Pokrovske verdreven, maar een einde maken aan de bezetting lijkt toch nog iets anders dan werkelijke bevrijding. “Een einde maken aan de bezetting, de eliminatie van ellende, is alleen een noodzakelijk voorwaarde voor vrijheid, niet de zaak zelf” zegt Snyder. Hij eindigt de passage met een zin die als samenvatting van het boek kan dienen:

“Vrijheid is niet alleen een afwezigheid van kwaad, maar een aanwezigheid van wat goed is.”

Het boek zelf is een mengeling van autobiografische bespiegeling, filosofische doordenking van het begrip ‘vrijheid’, en een manifest om ons aan te sporen te streven naar positieve vrijheid, en ons niet te beperken tot het wegwerken van alles waarvan we menen dat het onze vrijheid in de weg staat.

Het onderscheid tussen positieve en negatieve vrijheid stamt van Isaiah Berlin, een van de leermeesters van Timothy Snyder. Snyder geeft er een iets andere draai aan. Negatieve vrijheid is ‘vrijheid van’: eliminatie, wegwerking van ellende, obstakels, beperkingen. Positieve vrijheid – vrijheid tot’ – is positief in drie opzichten: het is ten eerste aanwezig in een persoon of groep mensen en dus niet de afwezigheid van iets, het is vervolgens positief in de zin dat het een aanvaarding, een bevestiging, een realisering is van waarden, en het is ten slotte positief omdat het vraagt om doordacht politiek handelen. In sommige opzichten is negatieve vrijheid – de opheffing van beperkingen, obstakels – wel een voorwaarde voor de positieve vrijheid.

Snyder wijst er vaak op dat het nemen van risico een kernelement is van de uitoefening van vrijheid. Vrije wil is karakter. Misschien heeft hij dat ontleend aan de Poolse dichter Wisława Szymborska. Hij haalt haar aan in een artikel in The New York Times van 18 augustus 2017, The Test of Nazism That Trump Failed. Donald Trump liep te snoeven over zijn voortreffelijkheid. Uit Snyders onderzoek naar overlevenden van de Holocaust en hun redders had Snyder de indruk opgedaan dat echte redders daar later nooit over opschepten.

Ik moest ook denken aan een andere Poolse dichter die de Nobelprijs had gewonnen, Wisława Szymborska. Ze geeft een treffende beschrijving van een schijnbaar normale vrouw die druk was met haar dagelijkse bezigheden, maar die, toen het moment zich aandiende, regelrecht een brandend huis in rende om kinderen te redden die niet van haar waren.

“We kennen onszelf,” schreef Szymborska toen, “slechts in de mate waarin we zijn getest.”

Voorafgaand aan de test heeft het geen zin om over onze goedheid op te scheppen; naderhand is het overbodig.

Een ander voorbeeld is de Oekraïense president – inmiddels ruim duizend dagen oorlogspresident – Volodymyr Zelensky. Vrijwel iedereen dacht, inclusief de Amerikaanse regering en veel vertegenwoordigers van Europese landen, dat Zelensky het land schielijk zou verlaten toen de Russen in 2022 Oekraïne binnenvielen vanuit Rusland en Belarus. Maar niets was minder waar: Zelensky postte een filmpje in Kyiv met een aantal van zijn ministers en adviseurs, en hij zei: “Uw president is hier.” Hij ging niet weg, maar gaf leiding aan de verdediging van zijn land, en hij nam daarmee een enorm risico. Er waren Russen in Kyiv die erop uit waren een aanslag op hem te plegen. Zelensky stond daar terwijl de Russen vlakbij de buitenwijken van Kyiv waren, hij kon gewoon niet anders; dit was wat hij meende te moeten doen – en ook al lijkt dat oppervlakkig beschouwd ‘onvrij’, toch is het de hoogste vorm van vrijheid: soeverein joeg hij de hoogste waarden na die hij kende, nam hij zijn verantwoordelijkheid, deed hij iets wat veel mensen nooit zouden hebben gedaan, en stelde hij zijn lot in de waagschaal om Oekraïne vrij te maken, zijn volk te verbinden en zijn leger in zichzelf te laten geloven.

Uit het voorwoord citeer ik ten slotte een korte passage waarin hij de opbouw van zijn boek uiteenzet (voorwoord, p. XVIII):

Dit boek volgt een filosofische gedachtegang en de gang van een leven, een wijsgerige logica en een biografische. De eerste drie vormen van vrijheid hebben betrekking op de verschillende levensfasen: soevereiniteit hoort bij de kindertijd, onvoorspelbaarheid bij het opgroeien, en mobiliteit bij de jongvolwassenen. Feitelijkheid – trouw aan de feiten – en solidariteit zijn de volwassen vormen van vrijheid die de eerstgenoemde mogelijk maken. Elke vorm heeft een eigen hoofdstuk.

Het boek gaat over de Verenigde Staten, maar Snyder kiest voorbeelden uit West-Europa, Oost-Europa, de Sovjet-Unie en Nazi-Duitsland.

Vijf denkers komen in dit boek uitgebreid aan de orde: Frantz Fanon (Frans-Martinikaanse psychiater, schrijver, Pan-Afrikaans filosoof, vrijheidsstrijder), Václav Havel (Tsjechische toneelschrijver, dissident, denker en politicus), Leszek Kołakowski (Poolse filosoof), Edith Stein (katholieke Joods-Duitse filosoof) en Simone Weil (Joods-Franse denker en politiek activist).

Het boek is conservatief in de zin dat het veel ontleend aan onze tradities, maar het heeft ook een radicale kant omdat het een paar dingen anders voorstelt dan gebruikelijk. Sommige dingen schreef Snyder toen zijn leven aan een zijden draad hing: een verkeerd gediagnosticeerde appendicitis veroorzaakte complicaties waaraan hij bijna was overleden. Een groot deel van het boek is geschreven tijdens zijn reizen in oorlogstijd (en soms in oorlogsgebied) door Oekraïne.

Snyder heeft in 2022 ook een periode les gegeven in een gevangenis over ‘Vrijheid’. In die gevangenis zaten vooral zwarte mensen. In zijn boek wijdt hij een aantal interessante en treffende passages aan deze lessen.

Het boek is levendig, onderhoudend, en soms ronduit ontroerend, al bevat het uiteraard wel filosofische bespiegelingen.

Er ligt ten slotte een wolk van ongerustheid over dit boek. De geestelijke en politieke ontwikkelingen van Amerika baren de auteur duidelijk zorgen. Hij streeft naar iets zeer lovenswaardigs, maar ook misschien wel iets onmogelijks: hij probeert de fascistische koers van Amerika af te wenden, want vrijheid en fascisme gaan niet samen. Maar hij heeft gehandeld in de geest van dit boek door soeverein, onvoorspelbaar, mobiel, waarheidslievend en solidair te zijn. Dat is iets heel moois.

[1] Timothy Snyder, Holocaust: The Ignored Reality: The very reasons that we know something about Auschwitz warp our understanding of the Holocaust, The New York Review, 16 juli 2009. Timothy Snyder, Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin, New York: Basic Books, 2010 (passim).